Dom przysłupowy
Dom przysłupowy (dom łużycki, niem. Umgebindehaus, czes. podstávkový dům) – typ budownictwa ludowego występujący na pograniczu Czech, Niemiec i Polski.
Konstrukcja[edytuj | edytuj kod]
Dom przysłupowy jest budynkiem podzielonym na część mieszkalną i gospodarczą najczęściej o dwóch kondygnacjach i dachu dwuspadowym. Zazwyczaj część mieszkalna jest drewniana o konstrukcji zrębowej, zaś część gospodarcza i stajnia oraz sień są murowane. W sieni znajdują się też główny ciąg kominowy i schody prowadzące na piętro. Piętro budowane jest w konstrukcji ryglowej z wypełnieniem szachulcowym z gliny. Konstrukcja nośna w drewnianej części parteru jest zdublowana, co stanowi najbardziej charakterystyczny element wyróżniający ten rodzaj architektury. Część mieszkalna posiada zrębowe ściany, obciążone stropem belkowym, natomiast nie niosą one ciężaru kondygnacji górnych, które spoczywają na zewnętrznych, drewnianych „przysłupach”.
Pojawienie się w konstrukcji przysłupów może wynikać z rozwijającego się w tym regionie tkactwa i faktu, że działalność tę prowadzono na małą skalę w domach rzemieślników. Zlokalizowany w głównej izbie warsztat tkacki wywoływał duże drgania, które budynkowi o zwykłej konstrukcji mogłyby zagrażać.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Domy tego typu zaczęły powstawać po raz pierwszy w średniowieczu na terenie Górnych Łużyc[1] jako mieszkania rzemieślników, następnie ten rodzaj budownictwa rozprzestrzenił się na północne Czechy i zachodnią część Dolnego Śląska. W Polsce są dwa skupiska występowania konstrukcji przysłupowej: na Dolnym Śląsku oraz Rzeszowskiem, gdzie zapewne przeniesiona została przez osadników niemieckich i śląskich[2]. Większość zachowanych obiektów pochodzi z XIX wieku, kiedy architektura przysłupowa przeżywała okres rozkwitu; do dziś istnieje prawdopodobnie ok. 17 000 budynków tego typu.
Domy przysłupowe były budowane zarówno przez biedotę, jak i warstwy zamożniejsze, o czym świadczą zachowane domy o bardzo bogatej ornamentyce i zdobieniach ciesielskich i snycerskich.
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Najwięcej domów przysłupowych zachowało się we wschodniej części Saksonii, gdzie zinwentaryzowano ich do tej pory ok. 6200. W Czechach znajduje się ok. 3600 takich obiektów; w Polsce opisano do tej pory ok. 400 tych domów, jednak nie jest to ich pełna lista. Największe w Polsce zbiorowisko budynków przysłupowych położone jest w Bogatyni, gdzie znajduje się ich ok. 200, z czego 85 jest wpisane do rejestru zabytków[3]. Domy budowane o tym sposobie konstrukcji charakterystyczne są również dla tradycyjnej i monumentalnej architektury Rzeszowiaków[4].
W Polsce, w regionie podkarpackim zachowała się tradycja budowy domów przysłupowych i podcieniowych. Domy przysłupowe najdalej na wschód sięgnęły dorzecza Wiaru.
-
Domy (I. poł. XIX) o konstrukcji przysłupowej ustawione szczytem do placu we wsi (dawniej miasteczko) Jaćmierz -
Wiejska chata o konstrukcji przysłupowej ze wsi Markowa -
Domy (I. poł. XIX) o konstrukcji przysłupowej ustawione szczytem do placu w Mrzygłodzie (gm. Sanok) -
Domy (I. poł. XIX) o konstrukcji przysłupowej ustawione szczytem do placu we wsi (dawniej miasteczko) Jaśliska -
Dom przysłupowy w Starej Morawie -
Dom w skansenie w Kourim w Czechach -
Domy w Bad Schandau -
„Dom Kołodzieja” w Zgorzelcu
Najstarszy dom przysłupowy w Polsce[edytuj | edytuj kod]
Najprawdopodobniej najstarszym domem przysłupowym jest dom nr 134 (do 1947 r. nr 3) we wsi Giebułtów (niem. Alt-Gebhardsdorf) w woj. dolnośląskim. Na przełomie 1508/1509 zatrzymał się w nim dominikanin Johann Tetzel, który wsławił się sprzedawaniem odpustów za niepopełnione jeszcze grzechy. Dom potocznie zwany jest (niem.) Tetzelhaus. Powstanie budynku datuje się na drugą połowę XV wieku[5].
-
Rycina z końca XIX wieku, aut. Hans Lutsch -
Najstarszy dom przysłupowy w Polsce - stan z 2015 r.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ „Dom przysłupowy występuje tylko na obszarze między Szwajcarią Saksońską (Sächsische Schweiz) a Karkonoszami (Liberec – Czechy, Dolny Śląsk – Polska). Przysłup powstał w wyniku zderzenia dwóch kulturowych żywiołów: w XII w., kiedy osadnicy z Europy Zachodniej, migrując w poszukiwaniu przestrzeni życiowej, wpadli na Słowian w domach z bali zadaszonych słomą. Nowi osadnicy wykorzystali słowiańską chatę jako bazę dla swojego domu.”, [w:] Natalia Gańko. Przysłupowy kawałek Europy. Polityka, nr 31 (2615) z dnia 2007-08-04; s. 92-97.
- ↑ Marian Pokropek. Atlas sztuki ludowej i folkloru w Polsce. 1978. s. 13.
- ↑ Aneta Augustyn: Kto ocali domy przysłupowe ze zniszczonej Bogatyni. Gazeta.pl, 2010-08-24 21:08. s. 1. [dostęp 2010-08-25]. (pol.).
- ↑ Grupy etnograficzne. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, 2007-01-03. [dostęp 2010-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-16)].
- ↑ Hans Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien Bände I–VI, Berlin 1886–1903, 1903.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jacek Jakubiec: Czym są domy przysłupowe?. Bogatyńskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. s. 1. [dostęp 2010-08-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-17)]. (pol.).