Ciołek (herb szlachecki)
 Herb Ciołek | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Biała, Ciołek |
| Alternatywne nazwy |
Biała, Bos, Czolkowye, Czyolka, Taurum, Taurus, Thauri, Wolu, Vitulum, Vitulus, Taurorum[1][2][3] |
| Pierwsza wzmianka | |
Ciołek – polski herb szlachecki, noszący zawołania Biała, Ciołek[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[3]. Ciołek jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5].
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi sandomierskiej, na Kujawach i w Wielkopolsce[4]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Ciołek, należy wymienić Poniatowskich[6] i Zielińskich[7].
Ciołka używał też Stanisław II August[8].
Opis herbu[edytuj | edytuj kod]
Opis historyczny[edytuj | edytuj kod]
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[3]:
Taurorum, Taurum rubeum in albo campo defert. Genus Almanicum, viri robusti, sed ad violenciam et impietatem proni.
Po przetłumaczeniu:
Ciołek, byka czerwonego w polu białym noszą. Rodzina niemiecka, tędzy ludzie, ale skłonni do przemocy i bezbożności.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb[9]:
Jest Ciołek czerwony w białym polu, z rogami, w prawą tarczy głową i całym sobą obrócony: nad hełmem i koroną połowa tegoż Ciołka w prawą tarczy z korony wyskakującego.
Opis współczesny[edytuj | edytuj kod]
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu srebrnym ciołek stojący czerwony.
W klejnocie pół ciołka wspiętego.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Najwcześniejsze wzmianki[edytuj | edytuj kod]
Najstarszym znanym nam przedstawicielem rodu Ciołków był komes Gosław z Drzewicy (województwo łódzkie) zmarły w 1251 r. Drzewnica, gniazdo rodowe Ciołków Drzewnickich, była we władaniu tego rodu przez ponad 500 lat. Dzięki Spominkom o Ciołkach napisanych przez kasztelana małogoskiego Adama Drzewickiego herbu Ciołek z Drzewicy (zm. 6 maja 1534) znamy potomków Gosława: Wojciech syn Gosława (zm. 1321), Mikołaj syn Wojciecha (zm. 1339), Andrzej syn Mikołaja (zm. 1385), Bogusław syn Andrzeja (zm. 1414), Jakub syn Bogusława, dziad Adama Drzewieckiego kasztelana małogoskiego[potrzebny przypis].
Najwcześniejsze użycie heraldycznego Ciołka, niezwiązane jednakże z nazwą heraldycznego rodu Ciołek, na terenach Polski zostało znalezione na Śląsku na pieczęci Henryka z Wizenburga (Henricus de Wisenburgh) pochodzącej z 1279[10]. Obszerna dyskusja nad uznaniem Henryka z Wizenburga za protoplastę heraldycznego rodu Ciołków na terenie Polski została przeprowadzona przez Jardetzky’ego[11].
Najwcześniejszy dokument odnoszący się do herbu Ciołek został wydany przez komesa – comes Thomas dictus Ciołek heres ville de Bogucicz pochodzący z 14 lutego 1325 i potwierdzonego tego samego dnia przez króla Władysława Łokietka (Wladislaus dei gracja Rex polonie) w Chęcinach[12][b].
Znane są wizerunki pieczętne z roku 1385 i 1401[13].
Podczas unii horodelskiej doszło do adoptowania Jana Ewilda, bojara litewskiego, do herbu Ciołek. Swą pieczęć przytłoczył do aktu unii Stanisław z Brezecza (Stanislaus de Brezecz)[14]. Z tego samego okresu pochodzi herb z modlitewnika Stanisława Ciołka, biskupa poznańskiego, datowanego na 1430[15].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[3].
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Od nazwy osobowej Ciołek (według staropolskiego słownika nazw osobowych) lub w wypadku wtórnego nawiązania możliwe też od apelatywu ciołek (łac. taurus; „byk, wół”). Apelatyw ciołek i wół i ich łacińskie odpowiedniki, takie jak: taurus, bos, vitulus, znajdują się w opisach herbu na przestrzeni wieku. Przybranie ciołka do tarczy herbowej było wtórne w stosunku do nazwy rodu[2].
Herbowni[edytuj | edytuj kod]
Lista Tadeusza Gajla[edytuj | edytuj kod]
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[16]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[17] (181 nazwisk[18]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Ciołek. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Ciołek[18]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska[edytuj | edytuj kod]
Kasper Niesiecki, w swoim herbarzu wspomina również o nazwiskach Cetys oraz Tur[19].
Odmiany[edytuj | edytuj kod]
Odmiany herbu Ciołek |
Odmiany arystokratyczne herbu Ciołek .svg)     |
 |
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Herb Ciołek i Gryf nad wejściem do Kościoła w Drzewicy -
Kielich Stanisława Poniatowskiego z herbem Ciołek -
Barbara Kwilecka wraz z czterema herbami. Wśród nich Ciołek
.JPG)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
- ↑ Autentyczność tego dokumentu nie budzi zastrzeżeń, lecz niefortunnie pieczęć z pierwszego dokumentu zaginęła i nie jest pewne czy komes Thomas – potwierdzony Ciołek – złożył pieczęć Ciołka.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 388 [dostęp 2021-04-03].
- ↑ a b Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 10, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ a b c d Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 25 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ a b Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 254.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 375-380 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. X, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1845, s. 499-504 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 135-148 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Pfotenhauer P. Die Schlesischen Siegel 1250 bis 1300, Breslau. 1879, T.B. II #16
- ↑ Oleg Jardetzky: The Ciolek of Poland. Graz/Austria: Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, 1992, s. 244. ISBN 3-201-01583-0.
- ↑ Franciszek Piekosiński, Cathedralis ad S. Venceslaum Ecclesiae Cracoviensis diplomaticus codex, #134 et #135, Kraków: Akademia Umiejętności, 1874–1883.
- ↑ Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 96. ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ (wg) Trillmich W. (ed.) 1962. Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon VI:91.
- ↑ Archiwum diecezji Gnieznieńskiej #92
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Niesiecki 1839 ↓, s. 135–148.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
