Test trójstopniowy

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Test trójstopniowy (trzystopniowy; ang. three-step test) – klauzula umieszczana w aktach prawnych z zakresu prawa autorskiego, regulująca tworzenie i interpretację przepisów o wyjątkach i ograniczeniach praw autorskich (dozwolonym użytku). Zawarto ją w umowach międzynarodowych, dyrektywach unijnych i ustawach niektórych państw, między innymi w polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Trzy przesłanki warunkują legalność korzystania z cudzych rozpowszechnionych utworów, do których nie wygasły prawa majątkowe:

  1. korzystanie w ramach wyjątkowego przypadku określonego w ustawie,
  2. nienaruszanie normalnego korzystania z utworu,
  3. nieprzynoszenie nieuzasadnionego uszczerbku interesom uprawnionego (autora)[1].

Pierwsza przesłanka stanowi o źródle legalnego korzystania. Przesłanki druga i trzecia to klauzule generalne wyznaczające granice takiego korzystania[2]. Jeżeli którykolwiek wymóg nie jest spełniony, korzystanie jest nielegalne. Co istotne, nie ocenia się pojedynczo każdego indywidualnego przypadku, tylko ogólnie – określony sposób korzystania w przeciętnych warunkach[3][4].

Sformułowanie testu trójstopniowego miało na celu ustalenie międzynarodowego standardu wyjątków i ograniczeń autorskich praw majątkowych. W praktyce nie jest jasne, jak interpretować test i jak go stosować, a wiąże się to z rozbieżnościami interesów użytkowników utworów i podmiotów praw autorskich („właścicieli” tych praw)[5].

Geneza i rola[edytuj | edytuj kod]

Prawo międzynarodowe[edytuj | edytuj kod]

Na poziomie prawa międzynarodowego test trójstopniowy miał wyznaczyć standard wyjątków i ograniczeń w prawodawstwach poszczególnych państw[6]. Dzięki temu tworzenie nowych postaci dozwolonego użytku i korzystanie z istniejących przepisów miało być łatwiejsze[7], a zbiorowe interesy użytkowników i podmiotów uprawnionych do utworów miały zostać odpowiednio wyważone[8].

Test został po raz pierwszy wprowadzony do aktu prawnego w 1967 roku, w sztokholmskiej rewizji konwencji berneńskiej (art. 9 ust. 2)[9]. Wtedy dotyczył on jedynie prawa reprodukcji (zwielokrotniania egzemplarzy utworu)[9]. Jego treść została zaproponowana przez delegację brytyjską. Był to kompromis w stosunku do innych propozycji: eksperci, którzy przedstawili wstępną propozycję rewizji konwencji, sugerowali uregulowanie tej kwestii w trzech osobnych przepisach, delegacja francuska optowała za zawężeniem ograniczeń praw autorskich, a delegacja indyjska – za ich poszerzeniem[10].

W Porozumieniu w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS) z 1994 umieszczono przepis podobny do art. 9 ust. 2 konwencji berneńskiej. Nie odniesiono go jednak do prawa zwielokrotniania egzemplarzy utworu, a do wszystkich postaci eksploatacji, których dotyczyło TRIPS. Ponadto inaczej zredagowano test trójstopniowy dotyczący wzorów przemysłowych – dodano tam przesłankę uwzględnienia prawnie uzasadnionych interesów osób trzecich[11]. Test trójstopniowy zawarto także w traktatach Światowej Organizacji Własności Intelektualnej z 1996: o prawie autorskim (WCT)[12] i o artystycznych wykonaniach i fonogramach (WPPT)[13].

Prawo unijne[edytuj | edytuj kod]

W celu dostosowania prawa wspólnot europejskich do norm prawa międzynarodowego test trójstopniowy został umieszczony w kilku dyrektywach, wydawanych w latach 1991–2001[14]. W tej formie jest on także skierowany do państw. Jednak ze względu na wykładnię prounijną, sądy i podmioty prywatne powinny go uwzględniać, interpretując krajowe przepisy o dozwolonym użytku[15].

Głównym problemem dotyczącym testu w dyrektywach jest to, czy powinien on się znaleźć w ustawach państw członkowskich Unii i być „ograniczeniem ograniczeń praw autorskich” (czyli regulatorem legalności pozostałych przepisów o dozwolonym użytku), czy wskazówką do ich interpretacji. W charakterze „ograniczenia ograniczeń” test zamieszczono w ustawie belgijskiej, brytyjskiej, holenderskiej i niemieckiej. Nie dodano go do ustawy francuskiej, greckiej, hiszpańskiej, portugalskiej i włoskiej[16].

Prawo krajowe[edytuj | edytuj kod]

W 1994 test został zawarty w polskiej ustawie o prawie autorskim. Było to innowacyjne rozwiązanie – w tamtym czasie analogicznych przepisów nie było w ustawie niemieckiej, francuskiej, brytyjskiej czy amerykańskiej[9]. Niemcy uznawali, że skoro konwencja berneńska i TRIPS mają bezpośrednie zastosowanie w ich prawie wewnętrznym, to nie potrzebowali powtarzać przepisu w ustawie. Francuzi wypracowali zasadę „szczelnie zamkniętego systemu”, która polega na tym, że normy dozwolonego użytku nie mogą być dodatkowo ograniczane przez kryteria, o których ustawa nie stanowi. Doktryna brytyjska opowiedziała się za tym, że fair dealing, stara i szczegółowo wypracowana w orzecznictwie konstrukcja, jest wystarczająca. Z kolei na gruncie prawa amerykańskiego za odpowiednik testu trójstopniowego uznaje się ostatnie z czterech kryteriów fair use[17].

W polskiej ustawie użyto sformułowania „dozwolony użytek nie może naruszać”, co oznacza, że art. 35 ogranicza zakres przepisów o dozwolonym użytku. Zatem uprawniony może się na niego powoływać w sytuacji, gdy użytkownik narusza prawa autorskie, nawet jeżeli nie wynika to z przepisu regulującego daną postać dozwolonego użytku[18]. Oprócz tego test wpływa na interpretację art. 23–335. Na gruncie prawa polskiego, ze względu na pomocniczą funkcję i elastyczność, test trójstopniowy jest porównywany do klauzuli art. 5 kodeksu cywilnego o nadużyciu prawa podmiotowego[19].

Brzmienie[edytuj | edytuj kod]

Akt Artykuł Treść Zakres
Konwencja berneńska 9 ust. 2 „Ustawodawstwu państw należących do Związku zastrzega się możność zezwolenia na reprodukcję tych dzieł w pewnych szczególnych wypadkach, pod warunkiem że reprodukcja ta nie wyrządzi szkody normalnemu korzystaniu z dzieła ani nie przyniesie nieuzasadnionego uszczerbku prawowitym interesom autora”. prawo autorskie [20]
TRIPS 13 „Członkowie zawężą ograniczenia lub wyjątki od praw wyłącznych do określonych przypadków specjalnych, które nie będą w sprzeczności z normalnym wykorzystaniem dzieła i nie spowodują bezzasadnej szkody prawomocnym interesom posiadacza prawa własności dzieła”. [21]
17 „Członkowie mogą ustanowić ograniczone wyjątki w zakresie praw przyznanych poprzez znak towarowy, takie jak uczciwe używanie terminów opisowych, pod warunkiem że takie wyjątki biorą pod uwagę uzasadnione interesy właściciela znaku towarowego oraz osób trzecich”. własność przemysłowa [21]
26 ust. 2 „Członkowie mogą ustanowić ograniczone wyjątki od ochrony wzorów przemysłowych pod warunkiem, że takie wyjątki nie będą bezzasadnie sprzeczne z normalnym wykorzystaniem chronionych wzorów przemysłowych i nie będą bezzasadnie naruszały prawnie uzasadnionych interesów właściciela chronionego wzoru, biorąc także pod uwagę prawnie uzasadnione interesy stron trzecich”. [21]
30 „Członkowie mogą dokonać ograniczonych wyłączeń od praw wyłącznych przyznanych patentem, pod warunkiem że takie wyłączenia nie są bezzasadnie sprzeczne z normalnym wykorzystaniem patentu i nie naruszają bezzasadnie prawne uzasadnionych interesów właściciela patentu oraz biorą pod uwagę prawnie uzasadnione interesy stron trzecich”. [21]
WCT 10 ust. 1 „Umawiające się Strony mogą w pewnych szczególnych przypadkach wprowadzić w swoich ustawodawstwach wprowadzenie ograniczeń i wyjątków od praw przyznanych autorom utworów literackich i artystycznych na mocy niniejszego Traktatu, nienaruszających normalnego korzystania z utworu i nieprzynoszących nieuzasadnionego uszczerbku prawowitym interesom autora”. prawo autorskie [22]
10 ust. 2 „Stosując Konwencję Berneńską, Umawiające się Strony zawężą wszystkie ograniczenia i wyjątki od praw przez nią przyznanych do określonych przypadków szczególnych, które nie naruszają normalnego korzystania z utworu i nie przynoszą nieuzasadnionego uszczerbku prawowitym interesom autora”. [22]
WPPT 16 „Umawiające się Strony zawężą wszystkie ograniczenia i wyjątki od praw przewidzianych w niniejszym Traktacie do określonych szczególnych przypadków, które nie naruszają normalnego korzystania z artystycznego wykonania lub fonogramu i nie przynoszą nieuzasadnionego uszczerbku prawowitym interesom artysty wykonawcy lub producenta fonogramu”. prawa pokrewne [23]
Dyrektywa 91/250/WE 6 ust. 3 „Zgodnie z przepisami Konwencji Berneńskiej w o ochronie dzieł literackich i artystycznych niniejszy artykuł nie może być interpretowany tak, aby możliwe było jego stosowanie w sposób, który bez uzasadnienia narusza słuszne interesy uprawnionego lub pozostaje w sprzeczności z normalnym korzystaniem z programu komputerowego”. prawo autorskie [24]
Dyrektywa 96/9/WE 6 ust. 3 „Zgodnie z Konwencję Berneńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych niniejszy artykuł nie może być interpretowany tak, aby możliwe było jego stosowanie w sposób, który bez uzasadnienia narusza słuszne interesy uprawnionego lub pozostaje w sprzeczności z normalnym korzystaniem z bazy danych”. [25]
Dyrektywa 2001/29/WE 5 ust. 5 „Wyjątki i ograniczenia przewidziane w ust. 1, 2, 3 i 4 powinny być stosowane tylko w niektórych szczególnych przypadkach, które nie naruszają normalnego wykorzystania dzieła lub innego przedmiotu objętego ochroną ani nie powodują nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów podmiotów praw autorskich”. [26]
Polska ustawa o pr. aut. 35 „Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”. [27]

Interpretacja[edytuj | edytuj kod]

Ogólna ocena sformułowań[edytuj | edytuj kod]

Test trójstopniowy jest ogólnie uznawany za nieprecyzyjny – w konwencji berneńskiej został ujęty w niejasny sposób, zbyt ogólnikowo[28]. W nowszych umowach międzynarodowych nie próbowano go doprecyzować[29].

Nie ma dokładnych informacji o tym, jak strony konwencji rozumiały pojęcia użyte w teście. Wiadomo tyle, że przesłanka „normalnego korzystania” dotyczyła głównie liczby reprodukowanych egzemplarzy (kopiowanie bardzo dużej liczby egzemplarzy nie było normalną eksploatacją), a dodatkowo celu reprodukcji (kopiowanie innej niż bardzo duża liczby mogło być nienormalnym korzystaniem, chyba że było dokonywane np. w celu naukowym, albo zapłacono wynagrodzenie uprawnionemu). Jednak obecnie te wskazówki nie są przydatne, skoro test trójstopniowy nie odnosi się tylko do reprodukcji i skoro oprócz kopii materialnych są także kopie elektroniczne[30].

Aby uniknąć różnic w interpretacji postanowień konwencji berneńskiej przez różne państwa, w 1948 dodano art. 27bis, który stanowi, że co do różnic w interpretacji i stosowania konwencji orzeka Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Mimo to Trybunał nie przyczynił się do rozwiania wątpliwości[28]. Sformułowania „normalne korzystanie” i „słuszne interesy” są interpretowane przez sądy poszczególnych państw[31].

Wyjątkowy przypadek określony w ustawie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wyjątki i ograniczenia praw autorskich.

Szczegółowe przepisy ustawowe stanowią podstawę legalnego korzystania z cudzych rozpowszechnionych utworów, do których nie wygasły prawa majątkowe. W polskiej ustawie są to art. 23–335. Nie jest jasne, czy test odnosi się też do art. 3510–3512, które regulują niektóre sposoby korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym[6].

Normalne korzystanie z utworu[edytuj | edytuj kod]

Według André Kérévera jest to kryterium ekonomiczno-handlowe[32]. Przedmiotem oceny („normalne”, „nienormalne”) są skutki korzystania z utworu[33]. Na forum Światowej Organizacji Handlu uznano[34], że normalne korzystanie jest niekonkurencyjne, tzn. nie ma negatywnego wpływu na rynkowy dochód, jaki uprawniony osiąga (albo jakiego może rozsądnie oczekiwać)[35]. Nie ocenia się postaci eksploatacji (tzn. przykładowo, czy użytek prywatny jest legalny, a kopiowanie i rozpowszechnianie egzemplarzy nie jest)[33].

Dodatkowo normalne korzystanie to takie, którego może dokonywać podmiot uprawniony w celu zarobkowym. Jeżeli ze względów praktycznych nie jest w stanie zarabiać na każdym akcie korzystania, a takie korzystanie jest powszechne, to przepis ustawy przyznaje mu prawo do wynagrodzenia (temu służą np. opłaty reprograficzne)[36].

Nieuzasadniony uszczerbek interesu[edytuj | edytuj kod]

Polska ustawa zakazuje „godzenia w słuszne interesy twórcy”. Z tym sformułowaniem wiążą się dwa problemy. Po pierwsze, w rzeczywistości każdy akt eksploatacji (każdy wyjątek czy ograniczenie prawa autorskiego[35]) godzi w słuszne interesy – szczególnie jeżeli przyjmie się, że w interesie twórcy jest głównie uzyskanie wynagrodzenia za eksploatację[37]. Po drugie, „twórca” (autor) i „uprawniony” („właściciel” praw) to różne pojęcia. Twórca nie może przenieść prawa do wynagrodzenia z tytułu dozwolonego użytku na inną osobę. Dlatego w tym przepisie „twórca” oznacza i autora, i „właściciela” praw[38].

Zdaniem A. Kérévera ta przesłanka chroni interesy samego uprawnionego[32]. Jej sens polega na tym, by uszczerbek interesów uprawnionego był uzasadniony interesami użytkowników[39]. Wynika to z konstytucyjnej zasady proporcjonalności[36]. Niektórzy dodają, że nie chodzi jedynie o interesy majątkowe, ale także o interesy niemajątkowe (zob. autorskie prawa osobiste)[40][41] oraz że ta przesłanka powinna regulować sytuację nie tylko twórcy, ale też innych podmiotów praw wyłącznych i ich następców prawnych[35].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Barczewski 2007 ↓, s. 63.
  2. ↑ Preussner-Zamorska, Marcinkowska i Laskowska 2017 ↓, s. 604.
  3. ↑ Szczotka 2013 ↓, s. 384.
  4. ↑ Machała 2003 ↓, s. 97.
  5. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 6.
  6. ↑ a b Preussner-Zamorska, Marcinkowska i Laskowska 2017 ↓, s. 605.
  7. ↑ Marcinkowska 2004 ↓, s. 254.
  8. ↑ Gienas 2014 ↓, s. 298.
  9. ↑ a b c Machała 2003 ↓, s. 92.
  10. ↑ Błeszyński 1979 ↓, s. 281.
  11. ↑ Niektórzy prawnicy zastanawiają się, czy wolno brać pod uwagę tę przesłankę także w sprawach dotyczących prawa autorskiego. Barta i Markiewicz 1996 ↓, s. 40.
  12. ↑ Barczewski 2007 ↓, s. 108.
  13. ↑ Barczewski 2007 ↓, s. 116.
  14. ↑ Spośród nich największe znaczenie ma dyrektywa 2001/29/WE. Jej tekst wymienia wiele postaci dozwolonego użytku, które mogą obowiązywać w państwach członkowskich. Z tego względu niektórzy prawnicy uważają, że zawarcie testu trójstopniowego w tej dyrektywie było zbędne. Marcinkowska 2004 ↓, s. 257.
  15. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 11. To powoduje, że ocena legalności poszczególnych przypadków korzystania z utworów jest bardziej restrykcyjna. Traple 2011 ↓, s. 290.
  16. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 11.
  17. ↑ Machała 2003 ↓, s. 93.
  18. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 14, Szczotka 2013 ↓, s. 384.
  19. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 15.
  20. ↑ Akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych – Wikiźródła, wolna biblioteka [online], pl.wikisource.org [dostęp 2017-11-23].
  21. ↑ a b c d Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) [online], kipa.pl [dostęp 2017-11-23].
  22. ↑ a b Traktat WIPO o prawie autorskim (WCT) [online], eur-lex.europa.eu [dostęp 2017-11-23].
  23. ↑ Traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach [online], lex.pl [dostęp 2017-11-23].
  24. ↑ Dyrektywa Rady z dnia 14 maja 1991 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych [online], eur-lex.europa.eu [dostęp 2017-11-23].
  25. ↑ Dyrektywa 96/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych [online], eur-lex.europa.eu [dostęp 2017-11-23].
  26. ↑ Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym [online], eur-lex.europa.eu [dostęp 2017-11-23].
  27. ↑ Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1062).
  28. ↑ a b Błeszyński 1979 ↓, s. 283.
  29. ↑ Machała 2003 ↓, s. 99.
  30. ↑ Machała 2003 ↓, s. 95.
  31. ↑ Marcinkowska 2004 ↓, s. 255.
  32. ↑ a b Tę interpretację przesłanek przytaczają m.in.: Błeszyński 1979 ↓, s. 284, Preussner-Zamorska, Marcinkowska i Laskowska 2017 ↓, s. 606 i Szczotka 2013 ↓, s. 382.
  33. ↑ a b Machała 2003 ↓, s. 96.
  34. ↑ Marcinkowska 2004 ↓, s. 256.
  35. ↑ a b c Traple 2011 ↓, s. 291.
  36. ↑ a b Marcinkowska 2004 ↓, s. 252.
  37. ↑ Matlak 2002 ↓, s. 237.
  38. ↑ Barta i Markiewicz 2009 ↓, s. 13.
  39. ↑ Traple 2011 ↓, s. 291, Matlak 2002 ↓, s. 263.
  40. ↑ Szczotka 2013 ↓, s. 383.
  41. ↑ Zdaniem W. Machały ta przesłanka dotyczy wyłącznie ochrony interesów niemajątkowych. Machała 2003 ↓, s. 99.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Maciej Barczewski, Traktatowa ochrona praw autorskich i praw pokrewnych, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business, 2007, ISBN 978-83-7526-565-1, OCLC 177000801.
  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Prawo autorskie w Światowej Organizacji Handlu (WTO), Kraków: Universitas, 1996, ISBN 83-7052-990-9, OCLC 51620458.
  • Janusz Barta, Ryszard Markiewicz, Trzystopniowy test z art. 35 pr. aut. i pr. pokr., „Prace z Prawa Własności Intelektualnej UJ” (106), 2009, ISSN 0137-236X.
  • Jan Błeszyński, Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, ISBN 83-01-01550-0, OCLC 9034113.
  • Krzysztof Gienas, Dozwolony użytek chronionych utworów, [w:] Ewa Ferenc-Szydełko, Andrzej Drzewiecki, Krzysztof Gienas, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych: komentarz, wyd. 2, Warszawa: C.H. Beck, 2014, ISBN 978-83-255-6388-2, OCLC 883538745.
  • Wojciech Machała, Dozwolony użytek prywatny w polskim prawie autorskim, Warszawa: Liber, 2003, ISBN 83-7206-097-5, OCLC 54979299.
  • Joanna Marcinkowska, Dozwolony użytek w prawie autorskim, „Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ”, Kraków: Zakamycze, 2004, ISSN 0137-236X.
  • Andrzej Matlak, Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej”, Kraków: Zakamycze, 2002, ISSN 0137-236X.
  • Janina Preussner-Zamorska, Joanna Marcinkowska, Ewa Laskowska, Dozwolony użytek chronionych utworów, [w:] Prawo autorskie, Janusz Barta (red.), wyd. 4., stan prawny na 1 marca 2017, Warszawa: C.H. Beck, Polska Akademia Nauk, 2017, ISBN 978-83-255-8754-3, OCLC 982632757.
  • Jerzy Szczotka, Najem i użyczenie egzemplarzy utworu jako odrębne pola eksploatacji, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2013, ISBN 978-83-264-4142-4, OCLC 864182909.
  • Elżbieta Traple, Dozwolony użytek chronionych utworów, [w:] Monika Czajkowska-Dąbrowska i inni, Prawo autorskie i prawa pokrewne, wyd. 5, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1493-0.
System prawa autorskiego
Pojęcia prawne
copyright
droit d’auteur
pojęcia wspólne
polskie pojęcia
Licencje
pojęcia
wzorce
licencji
Ekonomia
Akty prawne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Test_trójstopniowy&oldid=68581242”