User:DerekvG/sandbox/antwerps

-- DE BRABANTSE DIALECTEN --
Verbreiding van het Brabants

Antwerps is de variant van het Nederlands zoals dat in Antwerpen gesproken wordt. Het is een vorm van het Brabants, en meer bepaald de subgroep van de "heirbaan-dialecten" (dialecten langsheen de Romeinse heirbaan naar het noorden (richting Dordrecht en 's-Hertogenbosch)). Het echte Antwerps is een typisch stadsdialect, dat duidelijk te onderscheiden is van de dialecten uit het omliggende gebied.

Spreken en Schrijven

Antwerps wijkt af van het standaard Algemeen Nederlands qua uitspraak. Sinds de invoering van de opeenvolgende standaardspelling in het Nederlands en in het onderwijs van het Nederlands is het schrijven van dialect afgestorven. Vermits men in het Belgische (cq Vlaamse onderwijs) geprobeerd heeft om het gebruik van dialect-uitspraak maar ook de dialecten uit te roeien, hebben de jongeren (zeker sinds de jaren 50) hun roots met het dialect verloren, waardoor gramaticale en uitzonderingen in de spelling niet langer verstaanbaar zijn, en het taalgevoel wegebt. Bijvoorbeeld voelen leerlingen het verschil tussen een mannelijk, vrouwelijk of onzijdig naamwoord niet langer aan, hoewel ze best in staat zijn om in het dialect het juiste lidwoord te gebruiken : ne vengt en een vrau.

Op een aparte pagina zal een synopsis worden gegeven van een schrijfwijze voor het Antwerps dialect op basis van het boek "Antwerps Schrijven" van F. Camerman, waarnaar vele noten in deze artikelen referenties verwijzen.

Hieronder zal worden geprobeerd een dialect zowel qua uitspraak als qua schrijfwijze visueel voor te stellen. Om de leesbaarheid en de uniformiteit in stand te houden een legende van de formatering die we hier na zullen hanteren:

• Alle tekst is Algemeen Nederlands
• Woorden in het Æntwærps dialect worden cursiêf geschreve en gemakshalve wordt daarbij gebruikgemaakt van de door F. Camerman beschreven notatie-wijze.
• de uitspraak in IPA tekens staat tussen vierkante haken [hakən]
• als we het in een zin over een letter of een bepaald woord willen spreken dan staat dat woord of die letter tussen enkele quotes : zoals bijvoorbeeld het woord 'woord' of de letter 'l' zonder dat we nog eens expliciet zeggen dat het om het woord of de letter gaat
• een uitgesproken zin staat tussen dubbele quotes, zoals bijvoorbeeld "awel pateêke"
• indien we het een Antwerps woord of Antwerpse zin opnieuw naar het AN vertalen dan staat die vertaling tussen gewone ( ) : zoals in het voorbeeld Æntwærps(Antwerps)
• indien we een woord in een vreemde taal gebruiken dan staat er eerst tussen haakjes de taalcode, en dan het woord onderstreept en tussen enkele quotes, zoals bijvoorbeeld: (en)'board'
• als we in een woord een bepaalde letter willen aanduiden is die letter vet gedrukt : (fr)'fenêtre'

Fonologie

De voorbeelden van de Antwerpse uitspraak zijn in een aparte pagina opgenomen.

Medeklinkers

De uitspraak van de medeklinkers is meestal dezelfde als die van het Nederlands. Zo kent het Antwerps ook een soort eindklankverscherping aan het einde van een woord; net als in het Nederlands is daar geen verschil te horen tussen t/d, p/b; s/z, f/v, ch/g; en [g]/k [ʃ]/[ʒ]. Meestal worden ze inderdaad stemloos uitgesproken, met uitzondering van wanneer het volgende woord met een b of d begint - maar: s/z, f/v, ch/g worden ook stemhebbend uitgesproken als het volgende woord met een klinker begint.

Klinkers

Algemeen valt het op dat in het Antwerpse klinkerstelsel de korte klinkers vaak helder zijn en de lange dikwijls dof - in het Algemeen Nederlands is dat namelijk net tegenovergesteld. Bijvoorbeeld klinkt 'ziel' in het Nederlands als [ziˑl], maar in het Antwerps als [zɪˑl]. Als bronnen werd het werk van Filip Camerman gebruikt, en de fonetische notaties voor de centrerende diftongen zijn overgenomen uit Jan Nuyts "Het Antwerpse vokaalsysteem - Een synchronische en diachronische schets".

Enkele verschillen qua woordenschat

Enkele woorden die niet overeenkomen met de klankverhoudingspatronen boven:

• 'drie' = drij [dra^ə]
• De uitgang '-heid' wordt verkort tot -ad[at] (in jonger Antwerps dikwijls tot -ed [et]); het meervoud ervan is -ede(n) [εⁱdə(n)].
• Bij werkwoorden in de tegenwoordige tijd die op -n uitgaan, in plaats van op -en, krijgt de 1e persoon enkelvoud net als in het Oudnederlands een vorm die gelijk is aan de infinitief.. Deze infinitieven komen meestal voor in hun verkorte vorm, die al dan niet een velarisering (misschien onder invloed van de articulatieplaats van de klinker) van de n met zich heeft meegebracht.
  • Namelijk deze (en hun samenstellingen): ik zen(zijn), ik gon(gaan), ik ston(staan), ik dùng(doen) en ik zing(zien).

Grammatica

Hier worden enkele gevallen besproken waarin de Antwerpse grammatica afwijkt van haar Algemeen-Nederlandse tegenhanger.

Verbuiging

In het algemeen zijn de Antwerpse verbuigingsverschijnselen te verklaren aan de hand van drie principes: accusativisme, n-deletie en e-deletie; soms heeft analogie ook een rol gespeeld.

Accusativisme

De Antwerpse buigingsvormen gaan terug op die van de oude Nederlandse accusatief (4e naamval):

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
-en	-e	-0
eenen	eene	een
kleinen	kleine	klein

n-deletie

In het algemeen valt de slot-n weg behalve vóór klinkers. In de mannelijke uitgang ’’-en’’ blijft ze echter ook bewaard vóór een paar medeklinkers: b, d, t, h.

Onder dezelfde condities kan een n wegvallen bij het onzijdige, als het woord eindigt op een lange klinker + n, zoals bij e klei kiŋd [ə klɑi kiŋt] (een klein kind). Klanken die in de hierop volgende paradigmata wegvallen volgens de n-deletie zijn geschreven binnen [ en ].

e-deletie

De uitgang -e (vrouwelijk enkelvoud en meervoud alle geslachten) valt onder bepaalde condities weg.

1. Het volgende woord begint met een klinker of tweeklank.
2. Het woord gaat uit op –er.
3. Het woord gaat uit op –el.
4. Het woord eindigt op een klinker of tweeklank. Inclusief de onechte tweeklank oei (roei (rood), doei (dood), en goei)
5. Het woord eindigt op een lange klinker of tweeklank gevolgd door een sonorant (-l, -n, -r, -m, -j, -w)
6. Het woord eindigt op –aer(e)m.
7. Mogelijk, maar niet al te courant, zijn de patronen -r(e)m en -l(e)m.
8. …

In de hierop volgende paradigmata wordt een e die wegvalt volgens de e-deletie geschreven binnen ( en )

De samenval van -e en -en

Behalve de vrouwelijke/meervoudige uitgang -e en de mannelijke uitgang -en, zijn -e en -en samengevallen tot -e(n). Bijdrage heet dus bijdrage(n) en toren tore(n). In deze nieuwe uitgang -e(n) wordt de n alleen maar uitgesproken vóór klinkers.

Het onbepaald lidwoord

mannelijk	vrouwelijk	onzijdig
ne[n]	een	e[en]

Een perfect voorbeeld van de drie bovenstaande principes: eenen ('nen) en een volgens dat der n-deletie, eene volgens dat der e-deletie.

Of ook: nen bruur, een zuster, e kot

Het bepaald lidwoord

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
de[n]	d(e)	et, 't

Den is gereduceerd volgens de n-deletie, de volgens de e-deletie. Door zijn vorm is het niet getroffen door de n-deletie, maar de h is wel weggevallen.

Opm: over het algemeen gebruikt men bij persoonsnamen ook het mannelijke bepaald voornaamwoord, bijvoorbeeld De Lowie, Den Herman. Zoiets gebeurt niet bij vrouwennamen (*de Maria). Ook komen we dikwijls tegen dat in besloten kring, wanneer iedereen de persoon kent, een bezittelijk voornaamwoord gebruikt wordt. Dat wordt dan ook naar geslacht verbogen: Onze Lowie, Ons Maria. Zoals in de zin: Edde gij onze/de Lowie al gezing? (Heb jij Lowie al gezien?).

Het bezittelijk voornaamwoord

persoon	mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
1 ev	mijne(n)	mijn	mij(n)
	manne(n)	man	ma(n)
2 ev	ùwe(n) [uʋə(n)]	ù(w) [u(ʋ)]	ù(w) [u(ʋ)]
	auwe(n) [ɑʋə(n)]	au(w)[ɑ(ʋ)]	au(w) [ɑ(ʋ)]
3 ev	eure(n)	eur	eur
	zijne(n)	zijn	zij(n)
	zanne(n)	zan	za(n)
1 mv	onze(n)	ons	ons
2 mv	olle(n)	olle(n)	olle(n)
3 mv	unne(n)	un	un

Hun en heur zijn hun h verloren.
Mijn/mijnen en zijn/zijnen hebben n-deletie ondergaan. Onder de invloed van de tussentaal komen mij en zij echter steeds minder voor.
De w in ouw (of auw, dat ook voorkomt) wordt alleen maar uitgesproken voor een volgende klinker. De ontwikkelingsgang van deze twee woorden: auw < ouw < uw.
Vrouwelijk ons/un vermoedelijk naar analogie van de andere vormen in de tabel.
Olle(n) wordt verbogen als een adjectief dat op -e/-en uitgaat.
Opmerkelijke uitzonderingen zijn de mannelijke woorden ‘’vader’’ en ‘’bruur’’ (broer), die de onzijdige bezittelijke voornaamwoorden krijgen. Als er een adjectief tussen komt, worden ze weer mannelijk verbogen: ons bruur, maar onzen aenderen bruur.

Er komen vormen voor met andere stamklinkers (korter of van dezelfde lengte), maar de verbuiging blijft dezelfde.

Het aanwijzend voornaamwoord

De uitgang {d} gedraagt zich als volgt:

1. Hij valt normaal gezien weg; erop volgende fricatieven (v, g, z, zj) en d worden echter stemloos.
2. Vóór een klinker klinkt hij als [d].
3. Vóór ‘em en ‘er klinkt hij als [t].
4. Vóór et wordt hij vervangen door een g [ɣ].

Normaal gebruikt

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
deze[n]	dees	dees
diê[n]	die	da{d}

De e-deletie dees < deze valt niet te verklaren aan de hand van de boven vermelde regels; vermoedelijk is ze gebeurd naar analogie van andere functiewoorden.
Diê[n] is waarschijnlijk gevormd naar analogie van andere functiewoorden: die + e[n].

Zelfstandig gebruikt

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
(den) deze(n)	(de) dees	(et) dees
(den) diê(n)	(de) die	da{d}

Behalve da{d} kunnen ze bij zelfstandig gebruik dus het bepaald lidwoord voor zich krijgen.
Let op! Hier is de mannelijke uitgang -en verder gereduceerd en blijft zijn n alleen maar bewaard vóór klinkers.

Het betrekkelijk voornaamwoord

-	mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
onderwerp	diê(n)	die	da{d}
voorwerp	da{d}	da{d}	da{d}

Let op! Hier is de mannelijke uitgang -en verder gereduceerd en blijft zijn n alleen maar bewaard vóór klinkers. Zie boven voor verklaring van {d}.

Bijvoeglijke naamwoorden en andere verbogen woorden

De verbuiging wordt in dit deel beschreven vanuit een synchroon perspectief, maar deletieregels worden genoemd ter opheldering. De onzijdige n-deletie wordt hier omwille van de duidelijkheid genegeerd.

De standaardverbuiging

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
-e[n]	-e	-0

Hieronder vallen logischerwijze elk en welk.

De sonorantenverbuiging

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
-e[n]	-0	-0

Deze categorie is ontstaan uit de e-deletie. Omdat die niet echt is doorgedrongen in de tussentaal wordt ze door veel jonge sprekers behalve bij sommige functiewoorden slechts sporadisch toegepast
Hieronder vallen logischerwijze iên, giên, aender en ieder.
Sommige woorden horen tot deze categorie om historische redenen en niet wegens hun tegenwoordige vorm

• grung (wegens gruun)
• niev- (wegens nieuw)
• ...

De verbuiging van bijvoegelijke naamwoorden op -d

Deze verbuiging is ontstaan door de werking van de d-syncope en de e-deletie.

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig/predicatief
goeie[n]	goei	góed

goeie[n] gaat terug op "goeden", waarvan de d in een j is overgaan - daarenboven is de n door de n-deletie getroffen
goei gaat terug op "goede", met d > j en bovendien e-deletie na de hierdoor ontstane sonorant
góed heeft zijn vorm behouden, maar heeft ook dezelfde ontwikkeling ondergaan als bijvoorbeeld wad: de d valt weg behalve voor klinkers waar ze daadwerkelijk als een [d] klinkt en men bespeurt ze ook in de verstemlozing van erop volgende fricatieven. Dit was vroeger waarschijnlijk ook het geval met andere adjectieven op -d, maar in het hedendaags Antwerps is goed het enige geval.

De woorden met een w ter vervanging van de d worden op dezelfde manier verbogen:

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig/predicatief
ouwe[n]	ouw	oud

Verbogen zoals goed:

• briêd
• doêd (doei-)
• kwaad
• roêd (roei-)
• ...

Verbogen zoals oud:

• blauw (met analogische -d in het onzijdig)
• grauw (met analogische -d in het onzijdig)
• koud
• rauw
• ...

De verbuiging van de overtreffende trap

(stam = grondwoord minus e)

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
-e[n]	-(e)	-e(n)

Deze categorie bevat:

1. De overtreffende trap (schoônste)
2. Rangtelwoorden (twiêde)
3. Dezelfste

Het enige verschil met de stofnamenverbuiging is -(e) in vrouwelijk en meervoud.

De stofnamenverbuiging

(stam = grondwoord minus e(n))

mannelijk	vrouwelijk/meervoud	onzijdig
-e[n]	-e(n)	-e(n)

Deze verbuiging geldt voor alle adjectieven op -e(n), behalve die van de overtreffendetrapverbuiging.
Ze wordt ook toegepast op samenstellingen voor de keuze tussen -e- en -en-: boerentore (mannelijk), boeretores (meervoud).

In populaire cultuur

• De regionale televisiezender ATV begon in 2006 met het programma Fransen waarin men uitsluitend Antwerps dialect praat. Dit was een onmiddellijk succes in de omgeving van Antwerpen.
• Volgens een aantal humanistische geschiedschrijvers uit de Renaissance (bijvoorbeeld Johannes Goropius Becanus) zou het Diets-Antwerps de oudste taal ter wereld zijn en zouden Adam en Eva Antwerps gesproken hebben in de Hof van Eden. Als verklaring gaven ze dat Diets afgeleid zou zijn van het woord de oudste. Tegenwoordig neemt men aan dat het afgeleid is van het Proto-Indo-Europese *teuteh₂, wat stam, volk betekende.
• De meeste bands of zangers die in het Antwerps zingen, hebben vaak succes tot ver buiten de Antwerpse stadgrenzen. Het beste voorbeeld is misschien de (inmiddels ontbonden) groep De Strangers, die 50 jaar op de planken heeft gestaan – een unicum in Vlaanderen. Aanvankelijk zongen ze in het Standaardnederlands maar vervolgens bouwden ze een grotendeels Antwerps repertoire op. Andere voorbeelden van muzikanten die in het Antwerps zingen zijn: Wannes Van de Velde, Stafke Fabri, Axl Peleman, de St. Andries MC’s, Ed Kooyman, de Clement Peerens Explosition, Katastroof en de Fixkes (afkomstig uit Stabroek, ten noorden van Antwerpen).
• Ook veel komieken gebruiken hun Antwerps dialect om hun grappen kracht bij te zetten. Voorbeelden zijn: Gaston Berghmans, Tony Bell, Charles Janssens, Co Flower, Theo Van den Bosch, Suzy Marleen, Louis Baret, Jaak De Voght, Staf Parmentier, Anton Peters, De Woodpeckers (Jef Cassiers en Cois Cassiers), Alex Agnew en het Echt Antwaarps Teater. Typetjes of komische personages krijgen in Vlaanderen vaak een Antwerps accent mee, zoals onder meer Snelle Eddy (Chris Van den Durpel), "De Joeri" (Jan Van Looveren) en Jos Bosmans (Bart Peeters)
• Antwerpse dialectwoorden duiken ook geregeld op in de strips van Pom, Merho, Marc Sleen en Willy Vandersteen.
• De Antwerpse poppentheaters of "poesjenellentheaters", waarvan "de Poesje" het bekendst is worden traditioneel ook in het Antwerps opgevoerd.

Externe links

• Alles over de Antwerpse taal
• Oefenen in het Antwerps: Test oezelf en sprekt dees woorde iniens oât zongder te doddele.