User:Yerevantsi/sandbox/Acharian

Hrachia Acharian

Ačaṙyan, Hrač‘ya Hakobi

• add personal life section (one eye, marriage, children,
• Meillet, Marr reviews [Greppin 1979]
• search in Russian
• views on orthography reform? critical on 1922, milder post-1940
• First scholarly work on Laz

• comparisons to Samuel Johnson?

Armatakan

http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&dt=HY_HY Հայերէն արմատական բառարան

Eduard Aghayan, preface:

Այդ ստուգաբանությունների թիվն է, հեղինակի հաշվումներով, 1604, որից 136-ը` բնիկ հայերեն (այսինքն` հնդեվրոպական ծագումով) բառեր: Որպեսզի այս բաժնի արժեքը և հեղիճակի կատարած հսկայական աշխատանքը պարզ լինի, կարելի է բերել հետևյալ վիճակագրական տեղելությունը. իր հիշյալ աշխատության [.....] մեջ Պոլ դը Լագարդը, ի մի հավաքելով բոլոր հայագետների ստուգաբանությունները և ավելացնելով իր սեփականը, տալիս է հայերեն 2413 ստուգաբանված բառերի մի ցանկ. Հյուբշմանը, վերանայելով թե՝ այդ, թե՝ դրա հրատարակությունից հետո ատաջարկված ստուգաբանությունները և ավելացնելով իրենը, հայերեն վավերական ստուգաբանուրյունների թիվը իջեցնում է 1971-ի. Հր. Աճառյանի այս բառարանում ստումաբանված բառերի թիվն է 5062, այսինքն՝ երկու և կես անգամ ավելի: Իսկ սա վկայում է այն մասին, որ Հր. Աճառյանը, բացի իր ստուգարանություններից, կարողացել է սպառիչ կերպով ներառել նաև այն բազմաթիվ ստուգաբանությունները, որոնք առաջարկվել են բազմաթիվ հայագետների կողմից՝ Հյուրշմանի աշխատության նրատարակությունից հետո:

Sovetakan Hayastan

Acharian + Viktor Hambardzumyan 16/27 https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SovetakanHayastan1945/1948(6).pdf

https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SovetakanHayastan1945/1952(7).pdf
https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SovetakanHayastan1945/1954(4).pdf
https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SovetakanHayastan1945/1958(6).pdf

Obituary signed by Hambardzumyan, Isahakyan, etc https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SovetakanHayastan1945/1953(5).pdf

Solta 1990

OCLC 552097045, OCLC 24040249, OCLC 81839247. This is an exhibition catalogue from a museum in Linz, so somebody from Austria might have the best chances to access it. https://pdfupload.io/docs/f4a3b837

10,722 lemmata can be divided into four categories, following Solta (1990: 13), on the basis of Ačaṙyan’s conclusions.

Inherited 713 (≈ 7 %)
Other 421 (≈ 4 %)
Loanwords 4016 (≈ 38 %)
Unknown 5572 (≈ 52 %)

The category “Loanwords” covers Iranian, Greek and Syriac words, but also occasionally words considered to be from Phrygian, “Caucasian” languages and unattested Mediterranean languages. The category “Other” covers what Ačaṙyan considers onomatopoeic words, as well as ghost words.

According to Solta (1990, 13), 5,572 of the words included in Ačaṙyan’s etymological dictionary (1928-35) are registered as being of unknown origin, 4,014 are loanwords, mainly Iranian, and only 713 are considered inherited.

much of the Armenian vocabulary is of unknown or doubtful origin... Indeed, around 50 % of the Armenian vocabulary is of unknown origin (following the count of the material in Ačar̄yan 1971−1979 given by Solta 1990: 13), neither clearly Indo-European nor borrowed from any other language of which we have records

Greppin 1979

John A. C. Greppin

Hratchia Adjarian was without question the greatest linguist that the Armenian nation has produced. During his lifetime he wrote nearly forty volumes of scholarly studies dealing with various aspects of Armenian linguistics, a productivity that staggers even the most prolific Western scholars. Further, his works were received enthusiastically by the established European scholars who reviewed them. But, with few exceptions, his entire output was written in Armenian, a factor that undeservedly reduced his fame in the West.

In 1911 Adjarian's doctoral dissertation, Classifica- tion des dialectes armeniens, was published in Paris. This work represented a synopsis of the ideas he had ob- tained while doing his earlier research in the various Armenian dialect areas. It was the first effort to classify and group the various Armenian dialects, and a work that was to remain important for many years.8

other

https://archive.org/details/societe-de-linguistique-de-paris-bulletin_1926-1927_27_81-83/page/238/mode/2up?view=theater Bulletin de la Société de Linguistique de Paris 27, 1926:49. https://archive.org/details/societe-de-linguistique-de-paris-bulletin_1926-1927_27_81-83/page/48/mode/2up?view=theater&q=ADJAREAN

Ibid 31, 1931:79
Ibid 34 1933: 158-59 .

Professor Acharyan is a well-known linguist who compiled a seven-volume Fundamental Dictionary of the Armenian Language, with a comprehensive linguistic introduction. It was an exceptionally brilliant piece of lexicography and was highly praised by two leading specialists, N. Y. Marr and A. Meillet. Professor Acharyan has also published the first volume of his History of the Armenian Language, containing a detailed description of all the elements borrowed from other languages that went to make up Armenian.

---

https://escholarship.org/uc/item/9cm4d9vn

https://compass.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/lnc3.12247

https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:38e2dcfa-4051-4e5f-a761-844526cc6449

Russell, James R. 2012. "From Mashtots' to Nga'ara: The Art of Writing and Cultural Survival in Armenia and Rapa Nui." Paper presented at "The Armenians and the Book," September 15, 2012, Harvard University, Cambridge, MA. Also appears in J. J. S. Weitenberg Memorial Volume (forthcoming), ed. Theo Van Lint. https://core.ac.uk/download/pdf/28941481.pdf https://web.archive.org/web/20240819102047/https://core.ac.uk/download/pdf/28941481.pdf

Russell

James R. Russell

four encyclopedic works:

• Hayerēn armatakan baṙaran (“Armenian etymological dictionary”), 7 vols., Erevan, 1926-35 (repr. Erevan, 1971-79 in 4 vols.);
• Hayocʾ lezvi patmutʾyun (“History of the Armenian language”), 2 vols., Erevan, 1940-51;
• Hayocʾ anǰnanunneri baṙaran (“Dictionary of Armenian proper names”), 5 vols., Erevan, 1942-62 (repr. Beirut, 1972); and
• Liakatar kʾerakanutʾyun Hayocʾ lezvi (“Complete grammar of the Armenian language”), 6 vols., Erevan, 1952-71.

The dictionary lists about 11,000 root entries; each article is divided into five parts: 1. literary sources; 2. lexical value; 3. critical survey of previous research and etymology; 4. dialect forms; 5. borrowings from Armenian in other languages. Together with the works of Hübschmann, Lagarde, Benveniste, Bailey, et al., it is an important source for the study of Iranian material in Armenian.

The dictionary of proper names is unrivaled as a source of reference for medieval Armenian letters and learning (it may be superseded only by Anasyan’s Haykakan matenagitutʾyun [“Armenian bibliology”], of which only the first two volumes have been published), and is a valuable complement to the etymological studies of Hübschmann and Justi.

The complete grammar has many valuable sections dealing with Indo-European comparative linguistics and Indo-Iranian. Ačaṙean’s Hayerēn gawaṙakan baṙaran (“Armenian dialect dictionary,” Tiflis, 1913) is still an important source with its 30,000 entries in a field which has advanced considerably since his time (rev. Meillet, BSL 25, 1925, pp. 66-67; Revue des études arméniennes 7, 1927, pp. 313-15).

Stepanian

• Stepanian, Garnik [in Armenian] (2013). Հրաչյա Աճառյան. Կյանքը և գործը [Hrachia Acharian: Life and Work] (PDF) (in Armenian). Yerevan University Press. ISBN 978-5-8084-1787-8.

note: read book up to 29 for notes, esp blindness, and growing up

---

Among his teachers at the Getronagan were the playwright Hagop Baronian who taught accounting, Eghia Demirjibashian, and Madatia Karakashian. He was first introduced to linguistics by Demirjibashian, who gave him a comparative grammar book by Franz Bopp.

Այսպես ապագա լեզվաբանը ավարտում է Կենտրոնական վարժարանը: Նրա նպատակը եղել է մեկնել Վիեննա, չա- րունակել հայագիտությունը, սակայն դրան խանգարել է ար- տաքուստ երկրորդական թվացող մի հանգամանք: Մխի- թարյանների մոտ սովորելու նախապայմաններից մեկը դա- վանափոխ դառնալն էր: Ժամանակի ազատամիտ գաղա- փարներով տոգորված երիտասարդության համար կրոնը երկրորդական հարց էր, բայց դավանափոխությունը հավա- սար էր դավաճանության: Ուստի երբ Մխիթարյան միաբանության անդամներից Մենեվիչյանը հարցնում է նրան, թե ինչպես է լուծելու դավանական հարցը, Աճառյան: միանգամից պատասխանում է, -Կգնամ, կաթոլիկությունը կըն- դունիմ, ուսումս կստանամ, հետո' երբ վերադառնամ Պոլիս, նորից կհետևեմ իմ դավանանքին: Այս միամիտ խոստովանությունն էլ խափանում է ծրագիրը: Հետագայում Աճառյանը քանիցս ասում էր, թե միևնույնն է, ինքը չէր կարող հոգևորական դառնալ: Կենտրոնական վար- ժարանի ազատախոհ մթնոլորտը, իր աշխարհիկ զգացողու- թյունը չատ էր հեռու նման բանից: Աճառյանը Կենտրոնականում ընթերցել էր Աստվածաչունչը գրեթե ամբողջությամբ, բայց ավելի չատ նրա մեջ աշխարհիկը տեսնելու մղումով, նույնիսկ անպատչաճ նկարագրություն- ների վրա ուչադրություն դարձնելով, քան թե աստվածայինը որոնելով: Նա իր հուչերում հպարտությամբ գրում է, որ երկրւ անգամ կարդացել է Մ. Նալբանդյանի «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աչխատությունը: Թողնենք ու աստծո չէր հավատում անգամ իր ուսուցիչը' նախկին վար- դապետ Մատաթիա Գարագաշյանը:

Հոգեկան այդ վիճակում էր Հր. Աճառյանը 1893 թվականի աչնանը, երբ նրան վստահվեց ուսուցչական պաշտոն միան- գամից երկու դպրոցում' Ղալաթիայի թաղային վարժարանում, որը միաժամանակ հանդիսանում էր Կենտրոնական վար- ժարանի նախակրթարանը, և Կադըգյուղի վարժարանում:

Ահա այսպիսի մի դպրոց էր գալիս Աճառյանը որպես գրա- բարի ուսուցիչ: Կարինում մնում է ուղիղ մեկ տարի' 1894 թ. հուլիս ամսից մինչև 1895 թ. ամառը:

Այստեղ գրում է իր գիտական առաջին հոդվածը «Քանի մը դիտողությունք» վերնագրով, նվիրված Եղիչեի պատմության աղբյուրներին: Տպագրվում է «Հանդես ամսօրյայի» 1895 թվա- կանի օգոստոսի համարում: Ստորագրության մոտ կարդում ենք. «Սանասարյանց վարժարան ի Կարին, հունիս 10, 1895»: 19-ամյա Աճառյանը այդ հողվածում կատարում էր Եղիչեի տեքստը մեկնաբանող ու բացատրող այնպիսի դիտողու- թյուններ, որոնցով զբաղվում էին հայագիտության բնագա- վառում երկար տարիներ աչխատած Մխիթարյան գիտ- նականները: Դրանով պետք է բացատրել նրանց գիտական հանդեսում հոդվածի հյուրընկալումը: Ըստ էության 1895 թվականի օգոստոսին տպագրված այդ հոդվածով նա ոտք է դնում հայագիտության բնագավառը:

Ապացույց' այնպես էլ նա իր կյանքում քաղաքական ոչ մի կու- սակցության չհարեց, ոչ դաշնակցական եղավ, ոչ էլ հնչակյան, մինչդեռ հենց իր դասընկերներից ոմանք հարելով վերոհիչյալ կուսակցություններին, մասնակցեցին քաղաքական արկածա- խնդրությունների և հատուցեցին իրենց կյանքով առանց որևէ արդյունքի, ինչպես Պետրոս Փարյանը, որը մասնակցեց Բանկ 0թոմանի գրավմանը և զոհվեց:

այն մարդուն, որը լինելու էր նրա ճշմարիտ մենտորը, առաջ- նորդելու էր նախասիրած ուղիով, հետևելու էր նրա առաջ- ընթացին ամենաանկեղծ մարդասիրությամբ, քաջալերելու էր ամենափոքը հաջողություններն անգամ, մինչև որ մի օր դարձներ խոշորագույն հայագետներից մեկը:

Նա երեք տարի աչակերտում է Անտուան Մեյեին թե' հա- մալսարանում և թե' տանը, դառնալով նրա ընտանիքի ամենասիրելի անդամներից մեկը:

Բացի հայերենից, Աճառյանը Մեյեի մոտ սովորում է Հու- նարեն լեզվի պատմություն, սակայն մեծ հենտաքրքրություն հանդես չի բերում: Նրա ուրախությունը անսահման է լինում, երբ Մեյեն Սորբոնի համալսարանում պաչտոնապես սկսում է դասավանդել համեմատական քերականություն, որը դառնում է Աճառյանի ամենասիրած առարկան: Նա հետաքրքրվում է նաև զենդերենով, որ դարձյալ սո- վորում է Մեյեից, համալսարանում: Որպես դաս թարգմանել են «Ավեստան»:

Սանսկրիտը Աճառյանը սովորում է Սիլվեն Լևից, վերջինիս Հնդկաստան մեկնելուց հետո չարունակում է ուրիչի մոտ: Պահլավերենի դասախոսն է եղել պրոֆեսոր Բլոչեն, որ այդ գծով միակ մասնագետն է համարվել Փարիզում: Վեց ամիս աչակերտում է նրան: Կարդացել են Արտավիրակի անգլիական հրատարակությունը:

Գիտության նկատմամբ ագահության հաանող ծարավ ունեցող ուսանողը բացի Սորբոնի համալսարանում, Մեյել ընտանիքում ուսանելուց, հետևում է նաև Կոլեջ դի ֆրանսի և Արևելյան կենդանի լեզուների վարժարանի դասախոսու- թյուններին: Առաջինում նա լսել է բևեռագետ Օպպերտին, իսկ Արևելյան կենդանի լեղուների վարժարանում հետևել է արաբերենի:

Սորբոնի համալսարանի պրոֆեսորներից մեկը, հունաբան Փսիխարին 1897 թ. թուրքերեն դասեր է վերցրել Աճառյանից: Այս բանը ավելի է բարձրացրել նրա հեղինակությունը և ահա Մեյեն և Փսիխարին Աճառյանին ներկայացնում են Փարիզի լեզվաբանների ընկերության վարչությանը, որպեսզի նրան ընդունեն ընկերության անդամ: Փետըվարի 13-ին նա պաշ- տոնապես ընտըվում է այդ ընկերության անդամ, մասնակցում բոլոր գիտական նիստերին, որոնք տեղի էին ունենում ամիսը երկու անգամ: Այդ տարվանից մինչև 1935 թիվը նա աշխատակցել է ընկերության զիտական տեղեկագրին (Bulle- tin de la Societe linguistique de Paris):

1897 թ. սեպտեմբերի 5-12-ը Փարիզում գումարվում է արևելագետների 11-րդ համաժողովը, որին մաանակցում են մի քանի հայեր, այդ թվում Կարապետ Եզյանը, Աբգար Հովհաննիսյանը, Կարապետ Բասմաճյանը և Հրաչյա Աճառ- յանը: Վերջինս մասնակցում է արիական լեզուների խմբի աչխատանքներին, որը ղեկավարում էր ականավոր արևելագետ Հյուրչմանը:

Մենք խոսեցինք Աճառյանի միայն հաջողությունների մասին, բայց նրա կյանքը, տնտեսական վիհակը հակադարձ համեմատությամբ էր առաջ գնում: Նույն այն օրերին, երբ նրան ընդունում էին Փարիզի լեզվարանական ընկերության անդամ, նա ապրում էր ամենածանը պայմաններում:

Արշակ Զոպանյանի օժանդակությամբ, մասամբ էլ մի լյուք- սեմբուրգցի ընկերոջ ջանքերով' նա գտնում է թուրքերենից ֆրանսերեն թարգմանության և մի ֆրանսիացի զինվորականի թուրքերեն սովորեցնելու աշխատանքներ:

ապրելու համար ավելի նպաստավոր պայմաններ: Կարապես Բասմաջյանի փոխարեն դառնում է վերևում մեր հիշատոկած Գվիդոն (Ամբրոսիոս) Լուսինյանի «Ֆրանս-հայ» բառարանի քարտուղարը: Աչխատանքը ծանր չի եղել

ալ հոս աշխատելով դպրոցս չարունակեցի: Բայց ի նչ աշխատեցա, չես սպասեր ամենևին, չեքերճի, ֆստղճի, լրագրավաճառ, իլանճի: Այս արհեստներն ըրի գիչերները, երբ դպրոցը կը գոցվեր, երբ դաս չբլլար, կիրակի օրերը: Մնացյալ ժամանակը դպրոցը կը չարունակեի մինչև որ գտա երկու դասեր տաճկերենի ու հայերենի ու անոնցմով սկսա ապրել»8: Աճառյանի հիչատակած աչխատանքներից ֆստղճին պիս- տակ ծախելն է, իլանճին կինոյի հայտարարություններ բա- ժանելը (իլան - թուրքերեն նչանակում է հայտարարություն). մեզ համար նորություն է չեքերճին, կնչանակի նաև կոնֆե- տեղեն, չաքարեղեն է վաճառել, որի մասին մոտացել է գրել իր հուչերում կամ պատմել:

Ստրասբուրգում նա ջանասիրությամբ կատարելագործում է գերմաներեն լեզուն: Ինչպես Մեյեն Փարիզում, այստեղ էլ Հյուբչմանը եղել է Աճառյանի լավագույն պաչտպանն ու հոգատար ուսուցի չը: Զի խնայել ոչ եռանդ, ոչ ժամանակ ուչիմ պատանու հարցասի- րությունները բավարարելու, նրան ամեն կերպ օգտոկար լինելու համար:

Աճառյանի գիտական առաջին աշխատությունը, որ լույս է տեսել 1897 թվականին Փարիզի լեզվաբանական ընկերության տեղեկագրում, նվիրված է լազերենի ուսումնասիրմանը: Վերնագիրն է «Etude sur la Langue laze»: Նա լազերենով հետաքրքրվել է Կենտրոնական վարժարանի վերջին դասա- րանում: Այն ժամանակ նրանք ապրում էին Սարը յար թաղում: Մի անգամ, իրենց տան ներքևում հանդիպում է մի լազի, որը եկել էր Բաթումից և զբաղվում էր միրգ ծախելով

Ուսումնասիրությունը պարունակում էր լազերենի հա- մառոտ բառարանը, նույն լեզվի տարբեր բարբառնելի համեմատական քերականությունը և նմուչներ անգիր բանա- հյուսությունից: Մեյեն Աճառյանի լեզվաբանական այս առաջին աչխա- տության մասին գրել է. «120 էջանոց այս փոքրիկ գիրքը մի կատարյալ ու համառոտ շարադրանքն է այն բոլորի, որ մենք գիտենք ըստ ամենայնի հետաքրքիր այս լեզվի մասին»: Հետազայում Մառը լաղերենի մասին հրատարակել է չատ ավելի ամբողջական և գիտական աչխատություն, լազերենը դիտելով որպես Կովկասի լեզուներից մեկը: Սակայն այդ լեզվի ուսումնասիրման առաջնությունը պատկանում է Աճառյանին:

նորից փոխել է միտքը և եկել է էջմիածին: Մեր կարծիքով էջմիածինը ընտրելու հարցում որոչ դեր կատարած պիտի լինի Ստրասբուրգում նրա հետ սովորող, էջմիածնի միաբան Եզնիկ վարդապետը, որը և գուցե, վերցրել էր Մայր Աթոռի համա- ձայնությունը: Բայց որ քաղաքական մթնոլորտն է արգելք հանդիսացել Պոլսից հրաժարվելուն' անկասկած է:

Մի քանի օրից նրան ներկայացնում են կաթողիկոսին: Խրիմյանը ուչադիր լսելով Աճառյանի կյանքի պատմությունը, ասում է. «Դուն ալ ինծի պես գլորվելով-գլորվելով եկեր ինկեր ես էջմիածին, հա'-Հա'-Հա'»:

Նչանակում են թուրքերեն լեզվի ուսուցիչ Գևորգյան ճե- մարանում: Անչուշտ կարող էր այլ առարկաներ էլ դասա- վանդել, բայց նախ տեղերը զբաղված են եղել, և հետո ճեմարանի տեսուչ Կարապետ Կոստանյանը հենց սկզբից վատ է տրամադրվել պոլսեցի ուսուցչի նկատմամբ:

Նա մտերմական կապերով է կապվում Սեդրակ Մանդինյանի, Կոմիտասի, Հակոր Մա- նանդյանի, Ստեփան Կանայանի, Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի և այլոց հետ, որոնց բոլորի մասին չատ դրական է արտա- հայտվում իր հիչողություններում: Առավել մոտիկ է եղել ճեմարանի երաժչտության ուսուցիչ Կոմիտասին, ապրել են միևնույն սենյակում, օր ու գի չեր ե ղել են միասին: Կոմիտասը նույնպես եղել է կատակասեր

Առաջարկում են աշխատել մատենադարանում, որպես գրադարանավար, տպարանում' որպես սրբագրիչ. համաձայնվում է: 1899 թ. Պոլսից գալիս են հայրը և Արմենուհի քույրը, մի տարի անց' նաև մայրը և մյուս քույրը' Հերսիլիան:

Աճառյանի սիրտը խորապես խոցվում է այս բոլորից, նաև այն բանից, որ գիտության ընագավառում իր ունեցած այդքան մեծ հաջողություններից հետո էլ դեռ ճեմարանում իրեն վստահվում էր միայն թուրքերենի դասավանդումը: Այս պայմաններում, իհարկե, անիմաստ էր մնալ այդտեղ: 1902 թ. ամռան ամիսներին էջմիածին է զալիս Շուչու Թե- մական դպրոցի տեսուչ Բենիկ վարդապետը: Ծանոթանալով լեզվաբանին առաջարկում է պաշտոն Շուշու Թեմական դպրոցում: Աճառյանը, որ արդեն պաշտոն էր որոնում, իսկույն համաձայնվում է և նույն ամռանն էլ տեղափոխվում Շուչի, ուսումնական տարին սկսում տեղի Թեմական դպրոցում:

1902-1904 թթ. Աճառյանն աշխատում է Շուչում որպես Թեմական դպրոցի ուսուցիչ:

Շուչում: Ինքն էլ հավանել էր չուչեցի մի աղջկա, հե- տաքրքրվում էր նրանով, նորից սիրային բանաստեղծու- թյուններ գրում, առանց համարձակվելու սեր բացատրել: Հետո արդեն մտերմանում է, գրած բանաստեղծությունները հանձնում նրան, հանդիպումներ ունենում: 1904 թ. մայիսի 14-ին տեղի է ունենում հարսանիքը: Ծնողները չատ գոհ են եղել ընտրությունից, բայց ցանկացել Այդ նվերը Արուսյակն էր, շուչեցի համեստ ու պատվավոր ընտանիքից սերած մի աղջիկ, որը սիրեց Աճառյանին, իր բախտը կապեց այդ տարօրինակ, երիտասարդ աղջկա համար շատ քիչ հրապույրներ ներկայացնող մարդու, ու առավել «տարօրինակ» նրա զբաղմունքի հետ:

Թեմական դպրոցի փակումից հետո նա այլևս անելիք չուներ Շուչում: Նամակով դիմում է Թավրիզի հայոց Արամյան դպրոցի տնօրենին, առաջարկում իր պաչտոնավարությունը այնտեղ: Ստանում է դրական պատասխան, պատրաստվում մեկնելու:

Աճառյանը պաշտոնավարում է Ղալա թաղամասի դպրո- ցում, դասավանդելով հայերեն և ֆրանսերեն: Ինչպես նախորդ տարիներին, այստեղ էլ նա հեռու է կանգնում հայ քաղա- քական կուսակցությունների պայքարից, ամբողջովին նվիր- վում է մանկավարժական և գիտական աշխատանքին:

Թավրիզյան երկու տարիները հնարավորություն են տվել նրան կատարելագործելու պարսկերենը: ճիչտ է, այդ լեղում սովորել էր դեռևս Կ. Պոլսում, սակայն երկար տարիներ հեռու լինելով միջավայրից, դժվարանում էր խոսել: էջմիածնում պաշտոնավարելու տարիներին, երբ պարսից չահն այցելել էր

Նախասովետական տարիներին Աճառյանը ոչ մի քաղաքում այնքան երկար չի ապրել, որքան Նոր Նախիջևանում: եթե չհաշվենք ամառային արձակուրդների կարճատև չրջագայու- թյունները Կովկասի տարբեր վայրերում, Պոլիս այցելությունը 1910 և 1912 թվականներին, ապա ամբողջ մեկ տասնամյակ' 1907 թ. աշնանից մինչև 1918 թ., նա ապրել է այդ քաղաքում:

Թեմական դպրոցը: Աճառյանը դասավանդել է ֆրանսերեն, հայոց պատմություն, Հայաստանի աշխար- հագրություն:

1908 թ. հունվարի 5-ին Սորբոնի համալսարանը Աճառյանին չնորհում է համապատասխան կոչում հետևյալ որոչմամբ. «Նկատի առնելով պարոն Մեյեի հաղորդումը, որը պաշ- տոնակից տնօրենն է համեմատական քերականությունների հանձնաժողովի, և պարոններ Ռ. Գոթիոյի և Ֆ. Մաքլերի, որոնք հանդիսանում են պատասխանատու հանձնաժողովը, սույն հիչատակագիրը պարոն Հրաչյա Աճառյանին չնորհում է Բարձր ուսումների գործնական դպրոցի պատմության և բա- նասիրության բաժնի պսակավոր աչակերտի տիտղոս»: Աճառյանի աչխատությունը [Classification?] արժանանում է վերջինիս, տպագրվում է 1909 թ. որպես Bibliotheque de I'Ecole des Hautes Etudes մա- տենաշարի 173-րդ գիրքը' 300 տարվա ընթացքում: Սա մեծ պատիվ էր հեղինակի համար:

Միանգամայն այլ ճակատագիր ունեցավ «Մեսրոպ Մաչ- տոցի կենսագրությունը և հայ տառերի գյուտի պատմու- թյունը»: Այս գրքի առաջին մասը («Աղրյուրները») լույս է տեսել Բասմաջյանի «Բանասերում»32: Երրորդ մասը' «Հայոց գրերը», տպագրվել է «Հանդես ամսօրյայում», սկսած 1910 թ. փետրվարից, չարունակվել է հաջորդ տարիներին, առանձին գրքով հրատարակվել է չատ ուչ, 1928 թ. Վիեննայում, որպես «Ազգային մատենադարանի» հատորը: Բ մասը մնացել է ձեռագիր:

Կովկասի բնիկ ժողովուրդների հետ: Մյուս կողմից' Մառն էլ այդ թվականներին այնքան մոլեռանդ հակառակորդ չի եղել Հնդեվրոպական լեզվաբանության: Այս բոլորը հույս էին ներչնչել Աճառյանին, որ նա կտա անկողմնակալ կարծիք իր բառարանի մասին: Եվ արդարև 1907 թ. գարնանը ստացվում է նրա կարծիքը, որտեղ ի միջի այլոց կար հետևյալ գնահատականը. «Պարոն Աճառյանի գործը, իմ կարծիքով, ամբողջովին տպագրվելուց հետո մեծ երևույթ կլինի լեզվարանական գրականության մեջ' հայոց լեղվի մասին, որպես արժեքավոր ձեռնարկ, որի նմանը չկա ոչ միայն հայ, այլև եվրոպական գիտական զրակա- նության մեջ»33,[33. Արմատական բառարան, հտ, է, էջ 202:]

Armenian

• Հրաչյա Աճառյան. կյանքը և գիտական գործունեությունը 2018

https://arar.sci.am/dlibra/docmetadata?showContent=true&id=197232

• Հրաչեայ Աճառեան եւ Լեզուաբանական Անդրադարձներ 1997

• Ջահուկյան 1978

https://web.archive.org/web/20191203213248/http://langstyle.asj-oa.am/43/ https://web.archive.org/web/20200626140924/http://langstyle.asj-oa.am/43/1/5-14.pdf

Սոֆյա Աճառյան, Իմ հուշերը Աճառյանի մասին, Ե., «Ասողիկ» հրատ., 2018, 284 էջ