User:Cplakidas/Sandbox/Melas

Pavlos Melas Παῦλος Μελᾶς
Pavlos Melas in uniform as an artillery second lieutenant of the Greek army
Nickname(s)	Mikis Zezas Μίκης Ζέζας
Born	10 April [O.S. 29 March] 1870 Marseilles, France
Died	26 October [O.S. 13 October] 1904 (aged 34) Statitsa, Ottoman Empire (now Melas, Greece)
Buried	Kastoria, Greece
Allegiance	Kingdom of Greece
Service / branch	Hellenic Army
Years of service	1891–1904
Rank	Second lieutenant
Battles / wars	Greco-Turkish War (1897) Macedonian Struggle †
Alma mater	Hellenic Army Academy
Relations	Michail Melas (father) Vasileios Melas (brother) Anna Mela-Papadopoulou (sister) Natalia Mela (granddaughter) Ion Dragoumis (brother-in-law)
Other work	Member of the Ethniki Etaireia Member of the HMC

Pavlos Melas (Marseilles, 10 April [O.S. 29 March] 1870 – Statista, 26 October [O.S. 13 October] 1904) was a Greek military officer and one of the protagonists of the Macedonian Struggle.

Γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870, αλλά η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τέσσερα χρόνια αργότερα. Ήταν γιος του μεγαλέμπορου Μιχαήλ Μελά, που του εμφύσησε το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων και παντρεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά. Ήταν ένας από τους αξιωματικούς που το 1894, λίγο καιρό αφότου επέδραμαν στα γραφεία της εφημερίδας Ακρόπολις, συνέστησαν την Εθνική Εταιρεία, μια αλυτρωτική οργάνωση, της οποίας ήταν δραστήριο μέλος. Ως μέλος της Εθνικής Εταιρείας συμμετείχε στη διοργάνωση της εισβολής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Ελλήνων ατάκτων που προκάλεσε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ο οποίος έληξε με συντριπτική ήττα της Ελλάδας και βύθισε τον Μιχαήλ Μελά σε θανάσιμη θλίψη.

Μετά την αυτοδιάλυση της Εθνικής Εταιρείας το 1900 αναμίχθηκε στις μακεδονικές υποθέσεις, πεδίο ελληνοβουλγαρικού ανταγωνισμού, που απασχολούσαν όλα τα μέλη της οικογένειας Δραγούμη. Σε συνεργασία με τον γυναικάδελφό του Ίωνα Δραγούμη στάθηκε από τους πρωτεργάτες του Μακεδονικού Αγώνα, ενισχύοντας τις ελληνικές διεκδικήσεις με όπλα και άνδρες. Τον Μάρτιο του 1904, εν μέσω όξυνσης της εθνοθρησκευτικής διαμάχης στον απόηχο της εξέγερσης του Ίλιντεν, ήταν ένας από τέσσερεις Έλληνες αξιωματικούς που στάλθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση στη δυτική Μακεδονία για να πραγματοποιήσουν μια αναγνωριστική περιοδεία, η οποία κατέληξε σε αντικρουόμενα αποτελέσματα αναφορικά με τη σκοπιμότητα αποστολής ένοπλων σωμάτων από την Ελλάδα. Τον Ιούλιο επισκέφθηκε ιδιωτικά την Κοζάνη και τη Σιάτιστα και αποφάσισε να αναλάβει αντάρτικη δράση στην περιοχή. Τον Αύγουστο ορίστηκε από το νεοϊδρυθέν Μακεδονικό Κομιτάτο αρχηγός των ελληνικών ομάδων στην περιοχή Καστοριάς και Μοναστηρίου και εισήλθε για τρίτη φορά στην οθωμανοκρατούμενη τότε περιοχή της Μακεδονίας, αυτή τη φορά επικεφαλής ένοπλου σώματος με το επιχειρησιακό ψευδώνυμο «Μίκης Ζέζας». Με τους άνδρες του περιόδευσε σε ετερόγλωσσα χωριά της περιοχής καταδιώκοντας κομιτατζήδες της βουλγαρομακεδονικής ΕΜΕΟ, πειθαναγκάζοντας εξαρχικούς σλαβόφωνους να επιστρέψουν στο Πατριαρχείο και οργανώνοντας με πόρους του Κομιτάτου ένα δίκτυο υποστηρικτικό της δράσης των ελληνικών σωμάτων. Ενώ βρισκόταν στο σλαβόφωνο χωριό Στάτιτσα ή Στάτιστα της Καστοριάς, επιδιώκοντας να συναντηθεί με την ανταρτοομάδα των Καούδη και Κύρου, το σώμα του δέχτηκε επίθεση από ένα απόσπασμα του οθωμανικού στρατού, που παραπλανημένο από τον κομιτατζή Μήτρο Βλάχο νόμιζε ότι επιτίθεται σε ομάδα της ΕΜΕΟ· ο Μελάς τραυματίστηκε από έναν πυροβολισμό και πέθανε υπό ομιχλώδεις συνθήκες. Μετά από περιπετειώδη πορεία η αποτμηθείσα κεφαλή του ενταφιάστηκε τελικά μαζί με το σώμα του στην Καστοριά, ενώ οι ακριβείς περιστάσεις του θανάτου του συσκοτίστηκαν.

Αν και η αντάρτικη δράση του Μελά στη Μακεδονία δεν είχε σημαντικά άμεσα αποτελέσματα, ο θάνατός του γνωστού μεγαλοαστού αξιωματικού ως άτακτου «κλέφτη»-ελευθερωτή συγκλόνισε την ελληνική κοινή γνώμη και έστρεψε την προσοχή της στον Μακεδονικό Αγώνα, ως το θρυλικό σύμβολο του οποίου και καθιερώθηκε. Η μορφή του συνδέθηκε με την εθνικοφροσύνη των μέσων του 20ού αιώνα και αναπλάστηκε σε πεζογραφήματα κυρίως των οικείων του και στον κινηματογράφο. Στην Ελλάδα τιμάται ως ήρωας, συνδεδεμένος με την ελληνικότητα της Μακεδονίας, και το όνομά του έχει δοθεί στο χωριό της Καστοριάς όπου σκοτώθηκε και σε ένα δήμο στη Θεσσαλονίκη.

Early life and family

Pavlos Melas was born in Marseilles in southern France, on 10 April [O.S. 29 March] 1870 as one of seven children of Eleni Voutsina, a daughter of a wealthy merchant hailing from Kefallonia, and the Epirote merchant Michail Melas. The Melas family was an important merchant family hailing from Pogdoriani (modern Parakalamos), where ruins of a tower house belonging to the family survive.

The Melas family settled in Athens, capital of the Kingdom of Greece, in 1874. The family house, on the central Panepistimiou Street, now houses the Athens Club. Following the example of other wealthy entrepreneurs of the Greek diaspora, Michail Melas himself moved to Athens in 1876, and made it the seat of his enterprises. He too espoused the irredentist Megali Idea concept, which aimed to expand the small Greek kingdom to cover all regions where Greeks lived. After moving to Athens he developed significant charitable and nationalist activity; in 1878 he was treasurer of the Ethniki Amyna (lit. 'National Defence'), an organization promoting irredentism in Epirus and Thessaly, as well as Crete. The elder Melas also entered politics: in 1890 he was elected a member of the Hellenic Parliament, and in the year after he became Mayor of Athens.

Pavlos Melas in uniform with his wife, Natalia, and their children, Mikis and Zoi

In this spirit, Pavlos was named after a forebear who had been killed at the Fall of Missolonghi during the Greek War of Independence, while as a boy he was imbued with his father's ideals, and often imagined himself becoming a guerrilla; at one time he accidentally discovered in their home guns that were to be clandestinely shipped to Cretan insurgents. At the time, scions of Greek bourgeois families usually followed either legal or military careers, and Pavlos chose the latter. He began his five-year education at the Hellenic Army Academy in September 1886, graduating as an artillery second lieutenant in 1891.

In the same year Melas met Natalia Dragoumi, daughter of Stefanos Dragoumis, a politician and former Foreign Minister of Greece hailing from Vogatsiko in western Macedonia. Melas and Dragoumi married in October 1892, and had two children: a son, Michail (usually known as "Mikis"), in 1894, and a daughter, Zoi, in 1898. The couple was complementary: Melas was an intensely affectionate father, not hesitating to display a childlike behaviour even in front of strangers, and appreciated his wife's level-headed advice, while Natalia was attracted to this more child-like character and supported him in his decisions. Melas at times did not consider himself worthy of playing the role of her protector.

In the early 1890s, Melas became a passionate amateur photographer, one of the first in Greece, capturing scenes of his family and daily life, including the first modern Olympic Games, held in Athens in 1896. In 1894 the family built a summer residence in Strofyli, in the leafy northern Athenian suburb of Kifissia. In 1903, Melas resolved to move his main residence there, but did not live to carry this out.

Involvement in the Ethniki Etaireia and the Greco-Turkish War of 1897

In August 1984, Melas took part, along with 85 other officers and some privates, in the destruction of the offices of the liberal Akropolis newspaper in Athens. The newspaper had previously published a front-page article excoriating the authoritarian tendencies of the officer corps and questioning its very utility, after three officers had beaten up a citizen for little cause. All officers involved in the event were court-martialled, but the warrants issued for their arrest were never carried out, and they were exonerated by the court-martial on 24 September. In November of the same year, fourteen of these officers, on the initiative of the second lieutenant Nikostratos Kalomenopoulos, founded the Ethniki Etaireia (lit. 'National Society'). Through this clandestine, conspiratorial organization, young officers sought to answer the criticism of their role in society, as well as provide an irredentist outlet for the political impasse after the Greek state bankruptcy of 1893. Melas, who at that time was serving in the Military Geographical Service at Myloi, joined the Ethniki Etaireia early on, with membership number 25. Apart from being one of its founding members, Melas was also one of the most active ones, especially in the establishment of new branches in the provinces, and in ensuring their uninterrupted contact with the organization's leadership in Athens. Melas tasked Ioannis Metaxas, the future general and dictator, who at that time was an officer at Nafplio, to expand the organization's network in the Peloponnese. From September 1895 onwards, the Ethniki Etaireia opened its ranks to include not only senior officers but also civilians; by early 1896 it numbered 3,185 members and enjoyed great influence in Greek society, increasingly acting independently of the Greek government. Melas' father also became a member of the Ethniki Etaireia; in 1897 he was placed in charge of a public fundraiser for the group, whose proceeds were intended for the purchase of arms.

Melas (seated, far left) with irregulars of the Ethniki Etaireia at Kalambaka in 1897

Reacting to the sending of guerrillas organized by Bulgaria into Ottoman-ruled Macedonia, in July–October 1896 the Ethniki Etaireia sent volunteer irregular forces of its own into Macedonia, but withdrew them after the negative reaction of the Greek government. On 31 January 1897, Melas, then serving as head of the guard at the University of Athens, was abruptly recalled to the artillery barracks. The reason was that the Greek government, under Theodoros Diligiannis, had resolved to send an expeditionary force to Crete, under Colonel Timoleon Vassos. The government had been extremely reluctant to get drawn into the troubles on the island that had begun in 1895, and was aware that the Great Powers were vehemently opposed to any Greek involvement there, but finally succumbed to the pressure of public opinion and organizations like the Ethniki Etaireia, which pressed for the union of the island with Greece. To Melas' disappointment, his unit—a field artillery battery commanded by Prince Nicholas, the third-born son of King George I—was not to be included in the expeditionary force, but on the next day the unit received orders to move to Thessaly, via ship from Piraeus to Volos and thence by rail to Larissa. Melas left his unit at Larissa and returned to Volos, from where, with the tacit approval of his superiors, he organized a 55-wagon train transporting irregulars recruited by the Ethniki Etaireia to the Greco-Ottoman border. Melas disobeyed an order by his superior commander, Nikolaos Zorbas, to return to Larissa, arriving there two days late, which led to him being imprisoned until 5 April. The guerrillas Melas had helped transport invaded Ottoman Macedonia on 28 March; the invasion failed quickly, but gave the Ottoman government the cause to declare war on Greece on 17 April [O.S. 5 April] 1897.

Melas with his brothers during the Greco-Turkish War of 1897

Inspired by the feverishly nationalist climate of the time, Melas expected the war to lead to the capture of Thessaloniki, while his diary reveals his enthusiasm at the outbreak of hostilities. While his unit had been moved to the border, however, Melas remained at Larissa, where he learned of the collapse of the Greek front. The rapid defeat and retreat of the Greek army, leading to the evacuation of Larissa, made him despair. Unable to acknowledge the army's own inadequacies, Melas shifted blame for the on the politicians and the army leadership—though he excepted Crown Prince Constantine, with whom the nationalist circles of the Ethniki Etaireia were in close contact. Melas participated in the disastrous battles of Farsala (23 April) and Domokos (4 May). On 7 May, his regiment camped at Alamana; mentally and physically exhausted from the defeats and lack of sleep, Melas fell ill. The regimental physician gave him leave from Lamia, from where Melas with a friend went to the hospital ship Thessalia at Agia Marina, where his wife Natalia was serving as a nurse. The couple returned to Athens for a week, after which Melas requested and achieved his return to Lamia. He stayed there until June, when he received news that his father lay ill and dying. Two days after his arrival in Athens, on 17 June, Michail Melas died. At his father's coffin, Melas gave an oath to offer his life to his fatherland. In 1898 Melas returned to Thessaly, taking part in the reoccupation of the region following the withdrawal of the Ottoman forces, and later as member of a commission, established by Queen Olga, which registered the material losses and destruction left by the war.

In January 1899, Melas became a member of the executive board of the Ethniki Etaireia, which however self-dissolved on 1 December 1900 after the general outcry for its role in precipitating the war of 1897, and a dispute with the government over the organization's treasure. Nevertheless, following a motion proposed by Melas and Nikolaos Politis (a diplomat and later foreign minister), the executive board resolved to "continue to meet regularly and deliberate on issues of national importance, and propose relevant solutions to the government of the day".

Involvement in the Macedonian Question

The Dragoumis network

Linguistic and religious populations in Macedonia, in an 1899 Austrian map

Despondent over the outcome of the 1897 war, Melas threw himself into the emerging Macedonian Question. In Macedonia, Greek aspirations clashed with Bulgarian irredentism, which claimed territories considered "historical Greek lands"; for the Greeks, these territories were an integral part of the modern Greek national identity, which had been constructed largely by reference to Ancient Greece. From the establishment of the Bulgarian Exarchate in 1870 onwards, the alarmed Greek political elites considered the Macedonian Question as the most important issue of Greek foreign policy. One of the main points of contention were the local Slavic-speaking population, who inhabited mostly the countryside of the Macedonian hinterland.

@Ashmedai 119: Koliopoulos 2003 does not correspond to any of the referenced bibliography, and is likewise not present in the Greek version. Constantine ✍ 17:28, 1 June 2024 (UTC)

@Cplakidas: Thanks for pointing this out! In all probability this is a reference to his Η "πέραν" Ελλάς και οι "άλλοι" Έλληνες, but I will have to check it and come back with a certain answer in the next few days, as I do not have the book with me at the moment. Ashmedai 119 (talk) 05:00, 2 June 2024 (UTC)

The contenders for the allegiance of the local Slavs engaged in an unprecedented educational and cultural propaganda contest, aiming to control the churches and communal schools, institutions critical not only for the teaching of language, but also for the establishment of a national identity. In 1893, the Internal Macedonian Revolutionary Organization (IMRO) was founded by Macedono-Bulgarian revolutionaries, which officially campaigned for an autonomous Macedonia within the Ottoman Empire, while at the same time preparing an armed uprising and taking steps to establish a parallel quasi-state in the Slavic-speaking countryside by means of armed guerrilla groups and terrorist strikes. By the early 1900s, IMRO had established a significant presence in the region.

Members of the Dragoumis family photographed by Pavlos Melas in their home

The Macedonian Question had especial resonance for the Dragoumis family, whose members, even the women, were actively engaged in it. The family patriarch, Stefanos Dragoumis, himself of Macedonian descent, an ardent supporter of Greek irredentist aspirations and a former foreign minister, was one of the few who pushed for active involvement with Macedonian affairs in Athens against the mood of apathy and hopelessness that prevailed after the war of 1897. The Dragoumis residence in Athens was widely considered the headquarters of Macedonian affairs. It was often visited by refugees and immigrants from Macedonia, to whom Melas used to gift photographs he had taken. Around the Dragoumis family, on the initiative of Melas' brother-in-law, Ion Dragoumis, an organization was established for the defence of the Greeks in Macedonia. The project was enthusiastically taken up by young officers, especially those who, like Melas, had been members of the Ethniki Etaireia. Officers serving in the Military Geographical Service helped transport weapons across the border, where they were taken over by men like the Metropolitan of Kastoria, Germanos Karavangelis, the most aggressive representative of a group of similarly-aged bishops, recently installed by the Ecumenical Patriarchate of Constantinople and supportive of Greek claims and aspirations. From early 1902 on, Karavangelis tried to erode IMRO support, approaching disillusioned IMRO members and forming them into armed groups. First among them was Kottas, a Slavic-speaker loyal to the Patriarchate from the village of Roulia near Florina in western Macedonia.

Ion Dragoumis in 1903

In November 1902, Ion Dragoumis was appointed vice-consul in Monastir. From there he maintained a regular correspondence with Melas, requesting the dispatch of weapons and money, and the bribing of European newspapers. In early 1903, Dragoumis founded his own organization at Monastir, named Amyna ('Defence'), to coordinate the Greek cause in western and central Macedonia. In January 1903 Dragoumis wrote to Melas a letter announcing the imminent establishment, and the aims, of a society composed "of a few wealthy and good men". After a request by Karavangelis, in May 1903 the circle around Dragoumis and Melas, with the assistance of second lieutenant Georgios Tsontos and funding from the French philhellene Louise Riencourt, sent eleven Cretan mercenaries, including Efthymios Kaoudis, to Kastoria. These armed men, legally Ottoman subjects, accompanied Karavangelis when he conducted services in villages loyal to the Bulgarian Exarchate, or attacked armed IMRO groups as well as rebel villagers after the outbreak of the Ilinden Uprising on 3 August [O.S. 20 July] 1903. In August, Karavangelis had to smuggle them with great difficulty back to Athens.

For the Greek government, then led by Dimitrios Rallis, the Ilinden Uprising, revealed the extent of IMRO activity and the danger of Macedonia eventually falling under Bulgarian rule. At the same time, however, Ion Dragoumis, increasingly frustrated by the slow pace of diplomacy and the cautious stance of the Greek foreign ministry, expressed doubts that Greece's parliamentary system could successfully pursue the irredentist national aspirations. In October he wrote to Melas to be ready to move militarily, either against the Bulgarians in Macedonia, or in a coup d'etat to be led by Timoleon Vassos, with the aim or replacing the government with one more ready to pursue an activist policy in Macedonia. A few days later, however, taking into account the restrictions imposed by reality, he sent Melas different instructions.

Reconnaissance tours

Gathering at the court of the metropolitan bishop's residence at Kastoria, May 1904

In November 1903, the Sublime Gate accepted the Mürzsteg Agreement, concluded the previous month by Russia and Austria-Hungary. The third point of the agreement entailed the re-drafting of the administrative boundaries of Macedonia, following the regions' pacification, to better correspond to the distribution of its ethnicities. For the Great Powers, the agreement aimed at stabilizing the status quo, but the Balkan peoples subject to the Ottoman Empire saw this as a guarantee of future assistance towards their respective irredentist aspirations. The Christian Balkan states also took note of the third point. As within the Ottoman millet system, religious affiliation was used for ethnic categorization, adherence to one of the two churches, the Bulgarian Exarchate and the Patriarchate of Constantinople, was tantamount to their declaration as "Bulgarian" or "Greek" respectively., For that reason, Greece opposed the pacification of the region before the—often forcible—expansion of Exarchate influence over the past years could be reversed. The IMRO leadership, on the other hand, threw its support behind the Exarchate. Action by the Ottoman authorities had recently managed to reduce the influence of both the Exarchate and IMRO. In winter 1903/4 IMRO's remaining armed groups focused their attention on forcing the return to the Exarchate of villages which had recently returned to Patriarchal allegiance, especially in the region of western Macedonia. The alignment of any particular village with the Patriarchate or the Exarchate was fluid, depending on which of the two factions living in the settlelemt could count on the outside support of armed groups. In spring 1904, the contest for influence turned violent, with massacres taking place.

In February 1904, a delegation arrived to Athens, composed of Kottas, Lakis Pyrzas from Florina, and Pavlos Kyrou, a Slavic-speaker from Zelovo (modern Antartiko), to present the situation in Macedonia to the Greek government. Melas met the first two at the Dragoumis residence. Under the pressure of public opinion, the government of Georgios Theotokis turned its attention to the affairs of Macedonia, and sent a team of four army officers, headed by Alexandros Kontoulis, to assess the situation in western Macedonia, as well as the prospects of an armed Greek intervention in the region. For the other members of his team, Kontoulis selected Anastasios Papoulas, Georgios Kolokotronis, and his friend Melas, over the objections of Foreign Minister Athos Romanos, who regarded Melas unsuitable as being too "impulsive". Despite the disagreement of Natalia and the condescending attitude of the rest of her family, Melas himself was full of enthusiasm and awe at the prospect of going to Macedonia, a region which was foreign to him but would enable to him to fulfill his oath to his father and devote his life to a higher cause. Melas was nevertheless distressed by the uncertainty of the mission, and the necessity of parting from his children, but was calmed by his wife.

View of the village of Zelovo (modern Antartiko)

After selecting four companions, among them Kaoudis, the four officers set out along separate itineraries, meeting at Velemisti (modern Agiofyllo) on the Greek-Ottoman border in late February 1904, along with Kottas, Pyrzas, and Kyrou. For reasons of secrecy, the officers were issued with passports under cover names; Melas bore the name "Zezas" (Ζέζας), which in Arvanitic means "swarthy" or "black", and which had been given to Melas by the Arvanite Kontoulis. The mission was delayed due to adverse weather, and the group did not cross the Aliakmon River until 22 March [O.S. 9 March] 1904. Via Siatista, the group went to the Saint Nicholas Monastery of Tsirilovo, near Korisos. Guided by a man sent by Karavengelis, they reached the village of Gavros on 28 March [O.S. 15 March]. On the next day, Melas and Kolokotronis donated money to the local school teacher, while in the afternoon Kottas, Kontoulis, and Melas held speeches to the locals in favour of siding with the Greek cause. After that, they moved on to Roulia (Kottas' home village), Ostima (modern Trigono), and Zelovo (Kyrou's home village).

Kottas, one of the last representatives of the klephtic tradition and the undisputed leader of the region's guerrillas, made a major impression on Melas, who treated him with respect and admiration, and began to view the situation in Macedonia through the Kottas' perspective. At Zelovo, Melas experienced first hand the effectiveness of the propaganda of IMRO representative Anastas Yankov among the local Slavic-speakers on the existence of a distinct Macedonian nation. During their stay in the area, Melas and Kontoulis disagreed with Papoulas and Kolokotronis on the best course of action to defend Greek interests: while the latter supported the dispatch of armed groups from Greece, the former preferred raising armed groups from the local population, a project espoused by Ion Dragoumis in his communications to Melas for the past year. After Zelovo, the group moved to Orovnik (modern Karyes), where the local priest, Stavros Tsamis, recognized Melas from a photograph of his, and declared that with his arrival, "great things will happen". On the same day, the officers received a message from Dragoumis that the Ottoman authorities were alerted to Melas' presence, and that he would have to leave immediately for Greece. Melas visited Dragoumis at Monastir, where the latter persuaded him to obey the recall. A dejected Melas took the train for Thessaloniki, arriving in Athens on 29 March. The other officers returned to Athens five weeks later, on orders from the Foreign Ministry, while Kaoudis remained with Kottas. While in Macedonia, the three officers had sent a report which presented conditions as favourable for Greek armed activity, but Papoulas and Kolokotronis had also separately sent letters portraying their reception as poor, and the local population as unsuited for armed action. Back in Athens, Melas and Koloktronis had a fierce disagreement on the issue, which led to a duel on 28 May, which led to Kolokotronis being lightly wounded by Melas' gun.

The episcopal residence of Kozani

Melas assumed duties at the Army Academy, but after the arrival of two men from Kozani, who visited Stefanos Dragoumis in late June and reported readiness to take armed action, Melas was issued with a twenty-day leave to return to Macedonia. This was much to the surprise and sorrow of his family, especially Natalia, who had to be consoled by Melas. Accompanied by Pyrzas, Melas arrived at Kozani, which was populated almost entirely by Greeks, on 19 July under the guise of a cattle trader, using the cover name "Pavlos Dedes" (Παύλος Δέδες). Melas found out that the preparations for armed action were by far not as advanced as he had been led to believe, but met with a six-member "Defence Committee" at the city's episcopal residence. Along with the committee, Melas agreed on the establishment of seven armed groups of fifteen men each, to be active in the region of Kastoria and Vodena (Edessa), under the command of the klephts Karalivanos and Sotirios Visvikis, as well as the monthly salary to be paid to the men. While Pyrzas was sent to examine the conditions for armed action at Vogatsiko and Kastoria, Melas sent a report to Stefanos Dragoumis asking for the dispatch of money to Kozani. He also visited Siatista, where he was enthused by the local committee he encountered. Melas also planned to visit Veroia, Naoussa, and Vodena, but as his term of leave was short, he had to return to Athens, arriving there on 3 August.

During his stay at Kozani, Melas realized the necessity for sending armed men from Greece to Macedonia, and decided to take up armed action himself, following the recent example of his former Army Academy classmates Georgios Tsontos and Georgios Katechakis, who had been appointed heads of armed groups by the Macedonian Committee. The latter was a semi-official irredentist organization founded in May 1904 by former members of the Ethniki Etaireia under the chairmanship of Dimitrios Kalapothakis (publisher of the newspaper Empros), with funding from the Greek government and aiming to prepare and send armed groups to Macedonia. At about the same time as Melas was at Kozani, a mission sent by the Macedonian Committee determined the necessity of a coordinated Greek activity to avoid reprisals. While Melas, just like Stefanos Dragoumis, never became members of the Committee, they closely cooperated with its members and used their networks.

Macedonian Struggle

Route into Macedonia

Melas' photo of 21 August 1904

In June 1904 Kottas was denounced to the Ottoman authorities by his former collaborator, Pavlos Kyrou, at the instructions of Metropolitan Karavangelis. Kottas' arrest removed the main pillar of the Greek cause in the Koresteia region of western Macedonia, so that in late July it was decided to send there armed groups from Greece. Within the Macedonian Committee, a faction, led by Kalapothakis, favoured giving command to Kaoudis, while another, which aimed for closer relations with the Greek government, proposed Melas, acquainted with Prime Minister Theotokis. Following the intervention of Theotokis, on 14 August Melas was appointed head of all armed groups for the Monastir and Kastoria regions. Kaoudis refused to join Melas' forces, as he had already promised Kalapothakis, from whom he now received authorization for independent action. On 18 August Kaoudis crossed the border at the head of an armed group, with Kyrou as his guide and co-captain. On the same day, Melas left for Macedonia in secret, after saying farewell to his children; for this, his third mission, he was more calm than previously, but was certain that he would not return alive. Melas was accompanied by three Cretans—including Ioannis Karavitis, who pressured Melas intensely for his inclusion—and Pyrzas, who joined up after failing to gather an armed group of his own.

At Larisa, the group was joined by four Macedonians and the klepht Katsamakas with six men. Melas was hosted by Second Lieutenant Charalambos Loufas, who asked for a photo of him. Melas agreed, and on 21 August was pictured by the photographer Gerasimos Dafnopoulos holding a Mauser carbine, with a Mauser C78 "zig-zag" revolver at his belt, and wearing an embroidered black doulamas coat. Melas sent the first copy of the photo to his wife, "under the condition that it does not see the light of day" but remain as a souvenir for her and his children, should he be killed, considering that it would be a torture, should he return without having achieved anything, to see "[his] face dressed up like that". The group departed Larisa on the next day and arrived at the Meritsa Monastery on the 27th, where they were reluctantly hosted by the abbot.

Melas (seated in the front row) with his group on 26 August 1904

On the night of 27/28 August, Melas, under the nom de guerre "Kapetan Mikis Zezas" (καπετάν Μίκης Ζέζας), which reflected both his son's and his father's names, and accompanied by about 35 armed men, crossed the Greek-Ottoman border near Ostrovo (modern Agnantia). As with his two prior forays into Macedonia, Melas retained some aspects of his daily family life; he kept his watch on Greek tie, and pondered what his family would be doing during the day. His group included local klephts and Cretans of a similar background, who were familiar with moving and fighting as irregular forces. After crossing the border, Melas himself tried to adopt the klephtic tradition, no longer wearing his regular army uniform, but replacing it with the doulamas, which helped him gain the respect of his men. Although not very practical, especially during poor weather conditions, the traditional klephtic dress helped Melas feel more comfortable in his role. Like many of his fellow "Macedonian fighters" he found that it helped to raise morale among his men.

On 30 August the brigand Thanasis Vagias, whom Melas had hired as a guide, defected and betrayed the presence of Melas and his men to the Ottomans. For over a week thereafter, Melas and his men remained constantly on the move in the Samarina area, marching by night, often under rain, an ordeal for Melas, who was unused to such exertions. The local population proved suspicious and remained aloof of the group. Finally, on 5 September Melas and his men reached the village of Zansko (modern Zoni), where a supporter sheltered and supplied them. Two days later they crossed the Aliakmon and made for the Greek-speaking, Patriarchist village of Kostaratsi, where they stayed for three days listening to requests for assistance from other villages of the region. Via Vogatsiko and the Monastery of St. Nicholas of Tsirilovo, the major staging place for Greek armed groups in the region, they arrived on 13 September to the Albanian-speaking Patriarchist village of Lechovo. There they met the local klepht Zisis Dimoulios, who with Ottoman sanction maintained an armed body of nine men, and was working for the Patriarchist cause. There Melas and Pyrzas reluctantly discussed the necessity of reprisals for the murder of the priest of the Slavic-speaking village of Strebeno (modern Asprogeia) by Bulgarian-aligned komitadjis in November 1901.

@Ashmedai 119: do we know what came of it or why it was reluctant? Otherwise this is a bit of a cliffhanger. Constantine ✍ 17:24, 1 June 2024 (UTC)

@Cplakidas: It was intended as a cliffhanger! The reader finds out about the outcome in the very beginning of the next subsection. With regards to Melas being reluctant: Dakin states that "the problem" (of the murder) "caused [Melas] great mental conflict" and refers to his letters to Natalia Mela (published in Natalia's biography of her husband). The "problem (which is also explicated in the next subsection) was essentially Melas's personal aversion for killing people -- at least in the beginning of his armed action in Macedonia. I quote a relevant passage from one of the pages Dakin refers to in Mela 1992 (p. 383): "I will never forget how much I suffered today afternoon. I constantly questioned myself whether I had the right to arrest anyone, no matter his villainy and pull him away from his family and kill him! And I constantly replied no, no! [...] But I had no other support but my love for my fatherland and my genos. Truth be told, I must love them both dearly, because, although I suffer, although I cry, I will let what has been decided to occur." Ashmedai 119 (talk) 04:58, 2 June 2024 (UTC)

For Melas, as for the other Greek officers who went from the free Greek kingdom to Macedonia, the refusal of Slavic-speaking villagers to recognize the headship of the Exarchate instead of the Patriarchate was proof of their Greek "spirit". Melas considered the Slavic-speaking Macedonian peasants equally Grek to the Greek-speaking Cretans that accompanied him, believing that they had simply forgotten their original language as the result of foreign rule, migrations, and the lack of a Greek education. He called them simply "Macedonians", as inhabitants of Macedonia, and their language "Macedonian". To Melas, they were similar to the many other non-Greek-speaking flock of the Patriarchate of Constantinople. Τους αποκαλούσε «Μακεδόνες», εννοώντας ότι είναι κάτοικοι της Μακεδονίας, και τη γλώσσα τους «μακεδονική» και τους θεωρούσε όμοιους με το υπόλοιπο αλλόφωνο ποίμνιο του Πατριάρχη.

@Ashmedai 119: I am not sure what the connection between the first part of the sentence and the latter is supposed to be; if they were considered to be really Greeks who had 'lost' their language, then they definitely were not the same as the rest of the non-Greek Christians under Constantinople's jurisdiction, which included the Bulgarians, Romanians, Serbs, Albanians, etc. Constantine ✍ 17:24, 1 June 2024 (UTC)

@Cplakidas:: Thanks for pointing this out. This is an inaccuracy which resulted from a mistake in my writing. Koliopoulos states that, despite being called/regarded as "Macedonians", Slav speakers of Macedonia were not viewed by Melas any differently than subjects of the Patriarch of Constantinople who "had Greeek, Vlach or Albanian as their mother tongue". The implied background here is that, just like Greek-speakers, both Vlach-speakers and Albanian-speakers of Macedonia were not seen at the time (by proponents of Greek national ideology) as anything other than Greeeks on account of their belonging to the Patriarchate's flock. I could produce references to scholarly sources about Greek views to those "other-speaking Greeks", if needed. Ashmedai 119 (talk) 04:58, 2 June 2024 (UTC)

Realizing the difficulty of aligning the peasantry with modern notions of nationalism, Melas explained that his struggle was based on religion, which was being offended by the Bulgarian actions. He himself chose for his seal, which he requested from Karavangelis, to feature a cross, as well as—inspired by the seal of the Ethniki Etaireia—the phrase "by this sign conquer" (ἐν τούτῳ νίκα), both of which were symbols known and understood by the peasants he tried to recruit into his cause.

Armed action

Στις 15 Σεπτεμβρίου ο Μελάς πραγματοποίησε την πρώτη του επιχείρηση στο Στρέμπενο, όπου συνέλαβε δύο καταζητούμενους εξαρχικούς, που είχε ταυτοποιήσει χάρη στη βοήθεια του Ζήση, και νωρίς το βράδυ το σώμα εισέβαλε στο χωριό. Μετά από ικεσίες ντόπιων, αποφάσισε τελικά να μην σκοτώσει τους δύο καταζητούμενους υπό τον όρο πως θα πήγαιναν στην ελληνική Μητρόπολη και θα δήλωναν υποταγή στον εκεί Μητροπολίτη, όπως τους έβαλε να ορκιστούν σε μία βίβλο ότι θα πράξουν. Ταυτόχρονα, έδωσε στους παρόντες στην πρόχειρη αυτή δίκη πρόκριτους του χωριού διορία δέκα ημερών να αναγνωρίσουν τον Έλληνα Μητροπολίτη της Καστοριάς και να του ζητήσουν την αποστολή δασκάλου και ιερέα, ώστε να επανέλθει το χωριό στο Πατριαρχείο. Ενίσχυσε επίσης χρηματικά συγγενείς των θυμάτων, διέλυσε την τοπική επιτροπή της ΕΜΕΟ και στη θέση της συνέστησε και εξόπλισε μία «επιτροπή άμυνας» πατριαρχικών. Η επιεικής αυτή στάση του Μελά προκάλεσε τη μήνιν των πατριαρχικών του χωριού, που προσέβλεπαν σε πράξεις αντεκδίκησης για τις πράξεις βίας που είχαν διαπράξει τα προηγούμενα χρόνια εις βάρος τους τα ένοπλα βουλγαρικά σώματα, και έκανε τον Καραβίτη να αμφιβάλλει για το αν ο Μελάς είχε τη σωματική και ψυχική σκληρότητα που απαιτούνταν από τις περιστάσεις. Παρά τις αμφιβολίες των ανταρτών για τις ικανότητες του Μελά ως στρατιωτικού, αναγνώριζαν την ηθική του καθαρότητα και ευγένεια, με αποτέλεσμα να απολαμβάνει την εκτίμησή τους. Στις 17 Σεπτεμβρίου ο Μελάς προσπάθησε να οργανώσει επίθεση στο χωριό Αετόζι, καθώς ήταν κέντρο εξαρχικών αυτονομιστών, όμως η απροθυμία συνεργασίας του Ζήση από το Λέχοβο του άλλαξε τα σχέδια. Μη διαθέτοντας κανέναν άνδρα που να γνωρίζει την περιοχή και μη έχοντας τη δυνατότητα να ακολουθήσει τις φευγαλέες κινήσεις των εξαρχικών σωμάτων, υποχρεώθηκε να στραφεί στην τιμωρητική δράση κατά μεμονωμένων ατόμων και αποφάσισε την ίδια μέρα να μεταβεί στην Πρεκοπάνα (σημερινή Περικοπή). Εκεί περικύκλωσε τον τοπικό πληθυσμό, που εκείνη την ώρα παρακολουθούσε μια κηδεία και συνέλαβε τον εξαρχικό δάσκαλο και τον εξαρχικό ιερέα ποπ-Νικόλα, ο οποίος τον Ιούλιο του 1903 είχε δολοφονήσει τον προκάτοχό του, παπα-Χρίστο. Εν μέρει λόγω του φόβου τους, όπως αντιλήφθηκε ο Μελάς, οι κάτοικοι του χωριού και οι πρόκριτοι δήλωσαν την αποστροφή τους για την Εξαρχία και ο Μελάς απαίτησε να ορκιστούν ότι θα δηλώσουν πίστη στον Έλληνα Μητροπολίτη και θα ζητήσουν την αποστολή πατριαρχικού ιερέα και δασκάλου, απειλώντας, όπως είχε κάνει και στο Στρέμπενο, ότι θα επανερχόταν για να τιμωρήσει τυχόν επίορκους. Η εκτέλεση των δύο κομιτατζήδων από άνδρες του σώματός του λίγο έξω από το χωριό φαίνεται να συγκλόνισε τον Μελά, που είχε ενδοιασμούς αναλογιζόμενος την αναντιστοιχία ανάμεσα στο «ωραίο και ευγενές έργο» που είχε αναλάβει και «τας σκληράς ανάγκας» προκειμένου αυτό να υλοποιηθεί.

Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στην Μπελκαμένη (σημ. Δροσοπηγή), χωριό Αλβανών και Βλάχων. Ο Μελάς τους εκφώνησε ομιλία, οργάνωσε μια επιτροπή «άμυνας» και επέβαλε το κλείσιμο του ρουμανικού σχολείου του χωριού. Ακολούθως, ο Μελάς σχεδίαζε να συλλάβει πέντε κομιτατζήδες της ΕΜΕΟ στο σλαβόφωνο χωριό Νερέτ (σημερινός Πολυπόταμος) και οι άνδρες του Μελά εισήλθαν κρυφά στο χωριό, δίχως να καταφέρουν να συναντήσουν τους ντόπιους πατριαρχικούς. Το σχέδιο δράσης τους ανατράπηκε άμα τη ενάρξει της εφαρμογής του, όταν αντιλήφθηκαν πως στο χωριό βρισκόταν σημαντική δύναμη του οθωμανικού στρατού. Λόγω της απειρίας του Μελά στον ανταρτοπόλεμο, κατά τη διάρκεια της άτακτης φυγής τους τραυματίστηκε θανάσιμα ο Φίλιππος Καπετανόπουλος, μέλος της επιτροπής Άμυνας του Μοναστηρίου, ο οποίος είχε ενταχθεί στο σώμα του Μελά στην Μπελκαμένη την προηγούμενη μέρα. Ο Μελάς τον σκέπασε με την κάπα του, στην οποία είχε αφήσει από αμέλεια ένα γράμμα του ίδιου του Καπετανόπουλου προς τον Δημήτριο Καλλέργη, τον Έλληνα πρόξενο στο Μοναστήρι. Η εύρεση της επιστολής οδήγησε αργότερα σε διάβημα της Υψηλής Πύλης προς την ελληνική κυβέρνηση και την ανάκληση του Καλλέργη. Σύμφωνα με μία απολογιστική του έκθεση, που έμεινε ανολοκλήρωτη, ο Μελάς έγραψε στον καϊμακάμη της Φλώρινας ότι μοναδικός σκοπός της δράσης του ήταν «η τιμωρία των δολοφόνων Βουλγάρων και η προστασία των αδελφών μας από τας ορδάς αυτών». Η δράση του σώματος του Μελά προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των πολιτικών, αλλά όχι και των στρατιωτικών Οθωμανών αξιωματούχων και δε μεταφράστηκε στην ανάληψη δράσης για την εξουδετέρωσή του.

Η Νεγκοβάνη (σημ. Φλάμπουρο), όπου διέμεινε ο Μελάς, σε φωτογραφία των αφών Μανάκη το 1906-7.

Από το Νερέτ το σώμα του Μελά κατευθύνθηκε στο πατριαρχικό Λέχοβο και έπειτα στη Νεγκοβάνη (σημερινό Φλάμπουρο), χωριό αρβανιτο-βλάχικο και επίσης κατά πλειοψηφία πατριαρχικό, όπου έμεινε για αρκετές μέρες λόγω της αδιάκοπης βροχόπτωσης, οργανώνοντας την άμυνα της ευρύτερης περιοχής. Εκεί τους συνάντησαν στις 30 Σεπτεμβρίου πρόκριτοι του βλάχικου χωριού Νέβεσκα (σημερ. Νυμφαίο Φλώρινας), που τους εφοδίασαν με τρόφιμα και ενδύματα. Ο Μελάς βασίστηκε, λόγω της σύνθεσης του πληθυσμού τους, στο Λέχοβο, όπου βρισκόταν ο Ζήσης, και στη Νεγκοβάνη, όπου ανέλαβε με τα χρήματα του Μακεδονικού Κομιτάτου τη μισθοδοσία του οπλαρχηγού Κόλε Πίνα, που είχε εργαστεί για τον Καραβαγγέλη. Ως κέντρο τους όρισε τη Νέβεσκα, όπου διόρισε μία πενταμελή επιτροπή άμυνας, όπως έπραξε και σε άλλα χωριά, όμοια με την οργάνωση Άμυνα του Ίωνα Δραγούμη. Έργο των επιτροπών αυτών ήταν η τροφοδοσία των αντάρτικων σωμάτων, η φύλαξη των χωριών και η προπαγανδιστική δράση στη γύρω περιοχή. Με τους πόρους του Κομιτάτου μισθοδότησε στα χωριά πέρα από ένοπλες φρουρές, αγγελιαφόρους και κατασκόπους της βουλγαρικής δράσης. Την ίδια περίοδο ενεργούσε στην περιοχή των Κορεστείων η ανταρτοομάδα των Καούδη και Κύρου, που ανάγκασε πολλούς κομιτατζήδες να εγκαταλείψουν τα χωριά όπου βρίσκονταν. Στις 18 Σεπτεμβρίου(Ι.Η.)/1 Οκτωβρίου(Γ.Η.) η ομάδα αυτή επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στην Όστιμα (σημερ. Τρίγωνο Φλώρινας) στον Μήτρο Βλάχο, που μετά από πολύωρη μάχη κατάφερε να διαφύγει, χάνοντας ωστόσο περίπου είκοσι άνδρες. Ευρισκόμενος στο Λέχοβο, ο Μελάς πληροφορήθηκε την επικράτηση του Καούδη, στον οποίο είχε στείλει μηνύματα διατάζοντάς τον να τον συναντήσει, τα οποία ο Kaoudis, που επίσης προσέβλεπε στην ανάληψη κοινής δράσης, δεν είχε λάβει, κάνοντας τον Μελά να νομίζει ότι η έλλειψη απάντησης ήταν σκόπιμη. Λόγω της ανυπαρξίας σταθερών διαύλων επαφής, τρεις προσπάθειες συνάντησης μετά την πρώτη μεταξύ τους επικοινωνία στις 25 Σεπτεμβρίου έμειναν ανεπιτυχείς.

Απογοητευμένος από τις άσχημες καιρικές συνθήκες, τις συναντήσεις με τον οθωμανικό στρατό, τις ικανότητες διαφυγής των αντιπάλων του, την απροθυμία των ντόπιων να τον συνδράμουν και την απουσία ενισχύσεων σε χρήματα και άνδρες από το Κομιτάτο, ο Μελάς σχεδίαζε να επιστρέψει στην Αθήνα και να επανέλθει στη Μακεδονία τον Μάρτιο με νέο σώμα, αφήνοντας ολιγάριθμες φρουρές στα χωριά της περιοχής. Στις 9 Οκτωβρίου, όμως, έλαβε αναπάντεχα ενισχύσεις από την Ελλάδα, όταν έφτασε στη Νεγκοβάνη ο Καραλίβανος με περίπου σαράντα άνδρες, με αποτέλεσμα το σώμα του Μελά να ξεπεράσει τους 70 το πλήθος και να δρα κατατετμημένο σε τέσσερεις ομάδες υπό τον Καραλίβανο, τον Γιοβάνη, τον Πουλάκα και τον Πύρζα. Ο Μελάς περιέγραψε τη θέλησή του να παραμείνει στην περιοχή σε ένα γράμμα -το τελευταίο του-, που έστειλε στην κουνιάδα του Έφη Καλλέργη, κόρη του Στέφανου Δραγούμη και σύζυγο του αξιωματικού του ιππικού Γιάννη Καλλέργη, με την οποία ο Μελάς είχε ερωτικό δεσμό τους τελευταίους μήνες της ζωής του. Έχοντας οργανώσει την άμυνα των χωριών της Καστοριάς, σκόπευε να αφήσει περίπου πενήντα άνδρες να ελέγχουν την περιοχή και ο ίδιος να περάσει μέσα από το Ζέλοβο και το Πισοδέρι στην περιοχή του Μεγάροβου και του Μοναστηρίου, για να εκδιώξει από εκεί τις ανταρτοομάδες των κομιτατζήδων και να οργανώσει την άμυνά τους για τον χειμώνα. Σε έκθεσή του προς το Κομιτάτο έγραψε ότι μετά το Μοναστήρι σχεδίαζε να κινηθεί προς τα Βοδενά και τη Βέροια, ώστε να αναπτύξει δράση σε όλη την περιοχή της οποίας είχε οριστεί υπεύθυνος. Δύο μέρες αργότερα με δύναμη 60 ανδρών επιτέθηκε εναντίον προγραμμένων μελών των κομιτάτων στο Νερέτ (σημ. Πολυπόταμο), όπου τους ειδοποίησε ότι κρύβονταν τρεις συμμορίες κομιτατζήδων ο γιος του δολοφονημένου ιερέα του χωριού, που είχε στοχοποιηθεί και ο ίδιος από την ΕΜΕΟ. Η επιχείρηση απέβη άκαρπη και κατά την υποχώρηση του το ελληνικό σώμα δέχτηκε επίθεση κομιτατζήδων με αποτέλεσμα να τραπεί σε φυγή.

Death

Ο Ευθύμιος Kaoudis (αριστερά) και ο Παύλος Κύρου (δεξιά).

Ευθύμιος Kaoudis

Παύλος Κύρου

Μετά την αποτυχημένη επιδρομή στο Νερέτ, ο Μελάς έμεινε με τους μισούς άνδρες του, διανυκτέρευσε υπό βροχήν στο Βίτσι και κινήθηκε προς τη Στάτιτσα (σημερινός Μελάς), όπου συνάντησε τον Ντίνα ή Ντίνε Στεργίου, έναν εικοσιτετράχρονο πρώην κομιτατζή και μέλος της ομάδας του Μήτρου Βλάχου, που είχε φύγει από αυτή για λόγους αντιζηλίας και, συστημένος από τον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη, είχε ενταχθεί τον περασμένο Αύγουστο στο σώμα των Καούδη και Κύρου, δίχως να έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη τους για το οριστικό της μεταστροφής του στην ελληνική πλευρά. Ο Ντίνας προσκάλεσε τον Μελά να καταλύσουν στη Στάτιτσα, χωριό τότε σλαβόφωνο και μικτού πληθυσμού πατριαρχικών και εξαρχικών, που διέθετε οργανωμένο βουλγαρικό πυρήνα. Παρά την αντίρρηση του Πύρζα ότι θα ήταν ασφαλέστερο να μην μπουν στη Στάτιτσα, καθώς ήταν πέρασμα των οθωμανικών δυνάμεων που μετακινούνταν τακτικά από το Ζέλοβο στο Κονομπλάτι, ο Μελάς επέμενε να εισέλθουν στο χωριό. Από εκεί έστειλε μήνυμα στον Κύρου και τον Καούδη να συναντηθούνε τα χαράματα της 14ης Οκτωβρίου κοντά στη Στάτιτσα. Ο Kaoudis ετοιμάστηκε να μεταβεί στη Στάτιτσα, νομίζοντας ότι ο Μελάς είχε έρθει για να ενισχύσει το σώμα του, αλλά ο Κύρου, που αφενός δεν ήθελε να απομακρυνθούν από το χωριό του, το πατριαρχικό Ζέλοβο, που ήταν εκτεθειμένο σε επιθέσεις εξαρχικών σωμάτων, αφετέρου είχε ψυχρανθεί με τον Μελά, που τον είχε κατηγορήσει για την προδοσία του Κώτα, αντιτάχθηκε και τελικά στάλθηκαν μόνο δύο άτομα για να οδηγήσουν το σώμα του Μελά στο Ζέλοβο.

Ο Μήτρος Βλάχος και η ανταρτοομάδα του.

Στη Στάτιτσα το σώμα του Μελά δέχτηκε τη φιλοξενία προκρίτων του χωριού και του Ντίνε, που θα οδηγούσε το σώμα του Μελά στον τόπο συνάντησης με τον Καούδη και τον Κύρου στις 14 Οκτωβρίου και βοήθησε τον Μελά να μοιράσει τους άνδρες της ομάδας σε πέντε σπίτια. Το απόγευμα της 13ης Οκτωβρίου, όταν πληροφορήθηκαν ότι ένα οθωμανικό απόσπασμα είχε αναχωρήσει από το Κονοπλάτι, ο Μελάς δεν ανησύχησε, γνωρίζοντας ότι δεν ήταν οθωμανική πολιτική να επιτίθενται σκόπιμα στις ελληνικές ομάδες, που τους απάλλασσαν από το καθήκον καταδίωξης των κομιτατζήδων. Ωστόσο, το απόσπασμα είχε κινητοποιηθεί μετά την παραλαβή ένός παραπλανητικού γράμματος γραμμένου στα ελληνικά που είχε συντάξει και στείλει με μια χωρική ο επικηρυγμένος Μήτρος Βλάχος, ο κομιτατζής, και έγραφε ότι στη Στάτιτσα βρισκόταν ο ίδιος, υπολογίζοντας ότι ο τούρκος λοχαγός θα επετίθετο στη Στάτιτσα για να λάβει το ποσό με το οποίο είχε επικηρυχθεί ο Μήτρος Βλάχος, προξενώντας, ωστόσο, τον θάνατο του Μελά. Το χωριό περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα κάποιων δεκάδων ανδρών και ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας θα έβρισκε τον Μελά νεκρό υπό ομιχλώδεις συνθήκες.

Το σπίτι όπου σκοτώθηκε ο Μελάς στη Στάτιστα σήμερα στεγάζει το Μουσείο Παύλου Μελά.

Για τις ακριβείς συνθήκες του θανάτου του Μελά υπάρχει πλήθος εκδοχών. Το οθωμανικό απόσπασμα εντόπισε ένα από τα κρησφύγετα των Ελλήνων και ξέσπασαν πυροβολισμοί. Περικύκλωσε επίσης το σπίτι όπου έμεναν ο Μελάς, ο Νικόλαος Πύρζας, ο Ντίνας, ο Πέτρος Χατζητάσης και ένας Κρητικός ονόματι Στρατινάκης, το οποίο καταδεικνυόταν σαφώς στο γράμμα του Μήτρου Βλάχου. Οι περισσότερες αφηγήσεις συντρόφων του Μελά αμφισβητούν το ότι υπήρξε σημαντική μάχη και είναι αμφίβολο αν ο Μελάς και όσοι ήταν μαζί του συμμετείχαν. Όλες οι εκδοχές συγκλίνουν πως κάποια στιγμή τη νύχτα ο Μελάς προσπάθησε να διαφύγει, όμως τραυματίστηκε θανάσιμα. Οι μαρτυρίες ποικίλουν για το αν ο Μελάς τραυματίστηκε από βόλι του οθωμανικού αποσπάσματος ή των ανδρών του σώματός του, συγκεκριμένα από εκπυρσοκρότηση του όπλου του Πύρζα. Μετά τον τραυματισμό του ο Μελάς ζήτησε από τον Πύρζα να παραδώσει τον σταυρό του στη σύζυγό του, το τουφέκι του στον γιο του και το κωνσταντινάτο του στην Έφη Καλλέργη. Οι μαρτυρίες ποικίλουν επίσης για το αν, ύστερα από τον τραυματισμό του, ο Μελάς απεβίωσε, αυτοκτόνησε, ζήτησε από τον Ντίνα να τον αποτελειώσει ή ο τελευταίος τον σκότωσε αυτόβουλα. Φαίνεται πως ο Μελάς ήταν ο μοναδικός νεκρός της ελληνικής πλευράς. Όλοι οι άνδρες του σώματός του διέφυγαν, εκτός από τους επτά που βρίσκονταν στο σπίτι που πολιόρκησε ο οθωμανικός στρατός, οι οποίοι παραδόθηκαν και το 1905 καταδικάστηκαν σε φυλάκιση πέντε ετών για σύσταση συμμορίας. Οι σύνοικοι του Μελά άφησαν στον αχυρώνα του σπιτιού όπου βρίσκονταν τη σορό του Μελά, η οποία τάφηκε από χωρικούς της Στάτιτσας ενδεχομένως την ίδια νύχτα, και κατευθύνθηκαν προς το κοντινό Ζέλοβο.

Aftermath

Το πρωί της επομένης (14η Οκτωβρίου) οι τέσσερεις σύνοικοι του Μελά φτάσαν στο Ζέλοβο (σημ. Ανταρτικό) όπου συνάντησαν τον Καούδη και τον Κύρου και τους πληροφόρησαν για τον θάνατο του αρχηγού τους. Την ίδια μέρα ο Ντίνας στάλθηκε στη Στάτιτσα, απ' όπου επέστρεψε δυο μέρες αργότερα λέγοντας ότι υπήρχε κίνδυνος να «πάρουν το κεφάλι» της σορού. Το βράδυ της 17ης αναχώρησαν για την Μπελκαμένη (σημ. Δροσοπηγή) όλοι οι Μακεδονομάχοι, εκτός από τον Κύρου που παρέμεινε στο Ζέλοβο, ενώ ο Ντίνας στάλθηκε πάλι στη Στάτιτσα εφοδιασμένος από τον Καούδη με πέντε λίρες για να ανακτήσει τη σορό του Μελά. Το πρωί της 18ης Οκτωβρίου ο Ντίνας εμφανίστηκε στο Ζέλοβο φέροντας το κεφάλι του Μελά και λέγοντας στον Κύρου και στον υπάλληλο του ελληνικού προξενείου του Μοναστηρίου, που μόλις λίγες ώρες πριν είχε έρθει στο χωριό, ότι, ενώ έκανε την εκταφή του νεκρού, στο χωριό εμφανίστηκε οθωμανικός στρατός και γι' αυτό έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε.

Ο Γερμανός Καραβαγγέλης και ο πρωτοσύγκελλός του διαβάζουν τρισάγιο στον τάφο του σώματος του Μελά στην Καστοριά (1906).

Το κεφάλι του Μελά τάφηκε στο παρεκκλήσι του ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι από τον παπα - Σταύρο Τσάμη, ενώ μετά από έρευνα στη Στάτιτσα στις 23 Οκτωβρίου ο οθωμανικός στρατός εντόπισε το ακέφαλο σώμα και το μετέφερε στην Καστοριά. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, ο καϊμακάμης της Καστοριάς εντόπισε πάνω στο νεκρό του Μελά γράμματα προς τον «κύριο Τζέτζα», ψευδώνυμο του Μελά, χάρη στα οποία ο Καραβαγγέλης αντιλήφθηκε την ταυτότητα του νεκρού και επέμεινε να παραδοθεί στον ίδιο για να τον κηδεύσει ως Έλληνα. Μπροστά στην επιμονή του καϊμακάμη να τον παραδώσει σε Βούλγαρο ιερέα, ο Καραβαγγέλης κινητοποίησε τη νεολαία της Καστοριάς και στη συνέχεια ζήτησε τη μεσολάβηση των ντόπιων μπέηδων, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων. Οι μπέηδες της Καστοριάς ανάγκασαν τον καϊμακάμη να παραδώσει στον Καραβαγγέλη το σώμα του Μελά, το οποίο και τάφηκε στον περίβολο από το βυζαντινό παρεκκλήσι των Ταξιαρχών κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς. Το 1907 ο Στέφανος Dragoumis ζήτησε από τον Καραβαγγέλη να παρευρεθεί η Ναταλία στην μετά τριετία εκταφή του σώματος του συζύγου της καθώς και να του δοθεί το κεφάλι του Μελά. Ο Καραβαγγέλης φρόντισε να έρθει το κεφάλι του Μελά από το Πισοδέρι στην Καστοριά και η Ναταλία επιβεβαίωσε, χάρη σε τρία χρυσά δόντια που η αδερφή του δεσπότη, Κλεονίκη, εντόπισε στο στόμα του, ότι επρόκειτο για το κεφάλι του Μελά, το οποίο ο Καραβαγγέλης έθαψε στην Καστορια μαζί με το υπόλοιπο σώμα, κάτω από την Αγία Τράπεζα του μητροπολιτικού ναού της πόλης. Τον Ιούλιο του 1950 τα οστά του Μελά μεταφέρθηκαν σε τάφο στο εσωτερικό του παρεκκλησίου των Ταξιαρχών.

• Funerary memorials
• 
  Το κενοτάφιο του Μελά στο σημείο όπου αρχικά τάφηκε η σορός του στο χωριό Μελάς (πρώην Στάτιτσα).
• 
  Ο αρχικός τάφος του Μελά έξω από το παρεκκλήσι των Ταξιαρχών.

Αναφορά στο ΥπΕξ του προξένου στο Μοναστήρι Φίλιππου Κοντογούρη για τον θάνατο του Μελά (19 Οκτωβρίου 1904).

Στις 16 Οκτωβρίου ο Πύρζας έστειλε με καθυστέρηση ενημερωτική επιστολή στο προξενείο του Μοναστηρίου, το τηλεγράφημα του οποίου της 17ης Οκτωβρίου προς το ελληνικό ΥπΕξ έφθασε στην Αθήνα στις 18, οπότε και ενημερώθηκαν για τον θάνατο του Μελά οι Δραγούμηδες, ενώ την επομένη το νέο δημοσιεύθηκε στον τύπο. Σύμφωνα με την αφήγηση που κυριάρχησε, ο Μελάς βρήκε εκούσιο θάνατο αψηφώντας χάρη στη φιλοπατρία του τους κινδύνους που διέτρεχε, καθώς ο αθηναϊκός τύπος έγραψε ότι ο Μελάς πυροβολήθηκε αφότου είχε διασπάσει μαζί με το σώμα του τις γραμμές των τούρκων στρατιωτών. Η διασπορά πολλών διαφορετικών φημών σχετικά με το γεγονός και η προσπάθεια απόκρυψης ενοχλητικών λεπτομερειών —όπως του ότι οι μακεδονομάχοι ανέμεναν να μη δεχτούν επίθεση των οθωμανικών αρχών και του ότι αυτές τους επιτέθηκαν επειδή νόμιζαν ότι είναι βουλγαρική ομάδα, που "ευλόγως", κατά τον Έλληνα πρόξενο στο Μοναστήρι, αποκρύφθηκαν από την ελληνική κοινή γνώμη— κάλυψαν κάτω από ένα πέπλο μυστηρίου τις συνθήκες θανάτου του Μελά.

Στα μέσα Νοεμβρίου ανέλαβε ως διάδοχος του Μελά στη θέση του αρχηγού των ελληνικών σωμάτων στη δυτική Μακεδονία ο Γεώργιος Τσόντος, που έγινε γνωστός ως «καπετάν Βάρδας», κατάφερε τα πρώτα αξιόλογα πλήγματα στον αντίπαλο, αποκατέστησε το κύρος της ελληνικής πλευράς στα μάτια των ντόπιων και αναδείχθηκε ο σημαντικότερος αξιωματικός του Μακεδονικού Αγώνα. Το 1907 ο Τσόντος-Βάρδας πληροφορήθηκε ότι δύο χρόνια νωρίτερα, το 1905, φοβούμενος για τη ζωή του, επειδή είχε θανατώσει τον Μελά, ο Ντίνε μετανάστευσε στις ΗΠΑ. Τρία χρόνια αργότερα, ένας Έλληνας πράκτορας έγραψε στον πεθερό του Μελά, Στέφανο Δραγούμη, ότι συνέχιζε να αναζητεί τον Ντίνε αποφασισμένος να του δώσει «οικτρόν θάνατον» ως προδότη και υπεύθυνο για τον θάνατο του Μελά.

Legacy

Ο τάφος του Παύλου Μελά όπως δημιουργήθηκε πρώτα στην Καστοριά. Φωτογραφία του Νοεμβρίου του 1904 του Λεωνίδα Παπάζογλου.

Λίγες μέρες μετά τον θάνατο του Μελά, δημοσιεύθηκαν στις εφημερίδες ποιήματα γνωστών και άσημων ποιητών για τον Μελά, ενώ η Ακρόπολις δημοσίευσε σχετικό ποίημα του Κωστή Παλαμά που εντάχθηκε στη σχολική ύλη. Στις εκκλησίες της Ελλάδας τελέστηκαν μνημόσυνα για τον Μελά, ενώ στα σχολεία εκφωνήθηκε μια ομιλία συνταγμένη από την «Επίκουρο των Μακεδόνων Επιτροπή» που τον εξυμνούσε ως γενναίο «Βουλγαροκτόνο», απόστολο της Μεγάλης Ιδέας και φιλόπατρι θυσιασθέντα υπέρ της ελευθερίας, αντάξιο των μεγάλων ανδρών της αρχαίας Ελλάδας. Πάνω από 100.000 άνθρωποι συμμετείχαν στο οργανωμένο από μια δημοσιογραφική ένωση μνημόσυνό του στην Αθήνα, προσδίδοντάς του χαρακτήρα διαδήλωσης. Ο θάνατός του Μελά αποτέλεσε επίσης θέμα θεατρικών έργων, ποιημάτων Μακεδόνων ποιητών και δημοτικών τραγουδιών από όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Σε συνθήκες μυστικότητας ο Καστοριανός φωτογράφος Λεωνίδας Παπάζογλου φωτογράφησε τον Νοέμβριο του 1904 τον στεφανωμένο τάφο του Μελά και οι παραχθείσες εικόνες διοχετεύθηκαν από τον αδερφό του Μελά, Κωνσταντίνο, στον ελληνικό τύπο και κατόπιν αναπαρήχθησαν μαζικά ως καρτ ποστάλ, όπως συνέβη και με διάφορες απεικονίσεις του Μελά.

• Depictions in art
• 
  Ο Μελάς σε πορτραίτο του Ιακωβίδη
• 
  Ο Μελάς σε πορτραίτο του Ιακωβίδη, εμπνευσμένο από τη φωτογραφία της 21 Αυγούστου 1904.
• 
  Ο Μελάς σε έργο του Θεόφιλου.

Η φωτογραφία του Μελά της 21ης Αυγούστου με αντάρτικη περιβολή αποτέλεσε την έμπνευση για πορτρέτο που αναπαρήχθη στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Άστυ και ακολούθως σε επιστολικά δελτάρια, αλλά και πρότυπο μίμησης για τις φωτογραφίες κατοπινών Μακεδονομάχων. Την ίδια χρονιά ο Γεώργιος Ιακωβίδης φιλοτέχνησε κατά παραγγελία της Λουίζας Ριανκούρ ένα πορτρέτο του Μελά με βάση τη φωτογραφία του Μελά στη Λάρισα, ενώ με την ενδυμασία του Μακεδονομάχου ο Μελάς εικονίστηκε ως εθνομάρτυρας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα και από τον ζωγράφο Θεόφιλο. Κατά τον ιστορικό Βασίλη Γούναρη, η ιστορία και η σημασία της φωτογραφίας αυτής, που μαζί με τον πίνακα του Ιακωβίδη έγιναν το γνωστότερο και μακροβιότερο σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, «είναι το καλύτερο παράδειγμα της απόστασης που χωρίζει τη συμβολική, σχεδόν μυθική, σημασία του Μακεδονικού Αγώνα από την ιστορία του».

Προπαγανδιστικό επιστολικό δελτάριο του 1906, φάσης έντασης της ελληνοβουλγαρικής σύγκρουσης, με τα φημολογούμενα ως τελευταία λόγια του Μελά: «Βούλγαρος να μη μείνη».

Αν και ο Μελάς ήταν ιδανικός για το έργο της προώθησης του ελληνισμού στη Μακεδονία, τα άμεσα αποτελέσματα της δράσης του ως οπλαρχηγού ήταν πενιχρά. Ο θάνατος, όμως, ενός γνώριμου στους πολιτικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους μεγαλοαστού αξιωματικού κατά τον τύπο του παραδοσιακού «παλληκαριού», του «κλέφτη»-ελευθερωτή, ιδιότητα με την οποία ο Μελάς συνειδητά επιδίωξε να ταυτιστεί κατά την έξοδό του στη Μακεδονία το φθινόπωρο του 1904, σε μια περίοδο κατά την οποία ο τακτικός στρατός θεωρούνταν άνευ αξίας, ενώ οι άτακτοι πολεμιστές ο αληθινός «στρατός του έθνους», ανέδειξε τον Μελά ως μέλος του ελληνικού εθνικού πανθέου, συγκλόνισε την κοινή γνώμη της εποχής, εξώθησε πολλούς εθελοντές να ακολουθήσουν το παράδειγμά του και κατέστησε αδύνατο για τις ελληνικές κυβερνήσεις να παραβλέψουν την υπόθεση της Μακεδονίας. Ήδη πριν την ένταξη της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, ο Μελάς είχε γίνει εθνικός ήρωας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.

Ο Χατζητάσης (δεξιά) και ο Πύρζας μπροστά στο σπίτι όπου σκοτώθηκε ο Μελάς (1926).

Την περίοδο του Μεσοπολέμου, όταν η εν εξελίξει προσπάθεια αφομοίωσης των σλαβόφωνων στο ελληνικό έθνος και η συνέχιση ύπαρξης διαμαχών μεταξύ των πολιτικά ενεργών Μακεδονομάχων οδηγούσε στον αποκλεισμό του Μακεδονικού Αγώνα από τον επίσημο δημόσιο λόγο, η απότιση φόρου τιμής στον Μελά λειτούργησε ως υποκατάστατο της δημόσιας μνημόνευσης του Μακεδονικού Αγώνα. Επί μακεδονικού εδάφους, το 1920 τοποθετήθηκε στο κενοτάφιό του Μελά στην Καστοριά, μετά από παραγγελία της Ναταλίας και με συγχρηματοδότηση του εκεί δήμου, μία προτομή του επί ενεπίγραφης στήλης που τον παρουσίαζε ως «πρωτομάρτυρα της μακεδονικής ελευθερίας», κατ' αναλογίαν με «εθνομάρτυρες», όπως ο Ρήγας και ο Γρηγόριος Ε΄. Το όνομα του Μελά δόθηκε το 1927 στη Στάτιστα, το χωριό όπου σκοτώθηκε, που ονομάζεται σήμερα Μελάς, και σε μία εθνικόφρονα και, υπό την επίδραση της θέσης του ΚΚΕ για ανεξάρτητη Μακεδονία, αντικομμουνιστική «Εθνική Οργάνωση» ντόπιων κυρίως Μακεδονομάχων που ιδρύθηκε τον ίδιο χρόνο, γρήγορα εξαπλώθηκε σε πόλεις και κωμοπόλεις της Μακεδονίας και στόχευε στην ικανοποίηση μέσω πελατειακών δικτύων αιτημάτων υλικής αποκατάστασης των μελών της. Το 1931 ένα στρατόπεδο στο δυτικό τμήμα της Θεσσαλονίκης μετονομάστηκε προς τιμήν του σε «στρατόπεδο Παύλου Μελά». Το 1934 ανεγέρθηκε στον πρώτο τάφο του Μελά, στη Στάτιστα, ένα μνημείο, που τον Οκτώβριο του ίδιου έτους καταστράφηκε από αγνώστους (ο βενιζελικός γερουσιαστής Λεωνίδας Ιασωνίδης καταλόγισε την ευθύνη σε «βουλγαρίζοντας βουλγαροφώνους» της περιοχής), αλλά ανεγέρθηκε εκ νέου από την τοπική κοινότητα. Το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940 η στοχευμένη παρουσίαση των κομμουνιστών ως "Βουλγάρων" και η θεώρηση του εμφυλίου πολέμου ως επανάληψης της ελληνοβουλγαρικής διένεξης των αρχών του αιώνα είχε ως αποτέλεσμα την επιστράτευση στην εθνικόφρονα ρητορική της εποχής των συμβολικών μορφών του Δραγούμη και του Μελά, το όνομα του οποίου δόθηκε σε μία σειρά από τοπόσημα και διοργανώσεις.

Το 1907 ο κουνιάδος του Μελά, Ίων Dragoumis, δημοσίευσε με το ψευδώνυμο «Ίδας» το πρώτο αφηγηματικό κείμενο για τον Μελά, το βιβλίο Μαρτύρων και ηρώων αίμα, στο οποίο παρουσίαζε τον Μελά ως το μοναδικό ως τον θάνατό του υποστηρικτή της ελληνικής υπόθεσης στη Μακεδονία και τον προέβαλλε ως «παλληκάρι» άξιο μίμησης και θαυμασμού από τους νέους της εποχής, ενώ η Πηνελόπη Δέλτα, ακροάτρια των αναμνήσεων του Δραγούμη, έκανε τον θάνατο του Μελά κεντρικό συμβάν του μυθιστορήματος Ο Μάγκας. Το 1926 δημοσιεύθηκε ανώνυμα στην Αλεξάνδρεια και το 1963 επώνυμα στην Αθήνα μία βιογραφία του Μελά γραμμένη από τη σύζυγό του, Ναταλία Δραγούμη, συνοδευόμενη από την επιστολογραφία του και εικονογραφημένη από τον Φώτη Κόντογλου. Η Ναταλία επενέβη στη γλώσσα του σημειωματαρίου του Μελά και των επιστολών του, ώστε να είναι περισσότερο κατάλληλη για δημοσίευση, και λογόκρινε αναφορές που υπήρχαν σε προσωπικές στιγμές του Μελά με την ίδια, τα παιδιά του ή την Έφη Καλλέργη, καθώς και σε πρακτικές που μπορούσαν να απομυθοποιήσουν τον Μακεδονικό Αγώνα στην κοινή γνώμη, όπως την παροχή χρημάτων σε εμπλεκόμενους στον Αγώνα ή διηγήσεις του Μελά για την ανευθυνότητα πολλών από αυτούς. Ο Μελάς ενέπνευσε επίσης τη μυθοπλασία της μεταπολεμικής πεζογραφίας, από τα διηγήματα του Γεώργιου Μόδη ως και, ενενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, το μυθιστόρημα Η κεφαλή του Νίκου Μπακόλα. Την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας γυρίστηκε η ταινία Παύλος Μελάς, ένα ηρωικό πολεμικό μελόδραμα αμφισβητούμενης ιστορικής ακρίβειας, που είχε ως θέμα την προσωπικότητα και τη δράση του Μελά, σε σκηνοθεσία Φίλιππου Φυλακτού με τον Λάκη Κομνηνό στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η ταινία αποτελούσε παραγγελία της στρατιωτικής κυβέρνησης και παραγωγή του Αρχηγείου Στρατού (που συγκάλυψε τον ρόλο του) και αποσκοπούσε στην προπαγάνδιση της θέσης της συνεχούς και αποκλειστικής ελληνικότητας της Μακεδονίας. Προβλήθηκε για σύντομο χρονικό διάστημα το 1974, υποχρεωτικά στο σύνολο των μαθητών, προκαλώντας την αντίδραση της Βουλγαρίας και αποσπώντας αρνητικές κριτικές στον τύπο της εποχής για την καλλιτεχνική της αξία, αλλά θετικές για το ιδεολογικό της περιεχόμενο.

Το σπίτι του Μελά στην Κηφισιά αποκατεστημένο το 2021.

Το σπίτι όπου βρήκε τον θάνατο ο Μελάς μετατράπηκε σε μουσείο το 1963 και έκτοτε κάθε χρόνο τελείται στον Μελά μνημόσυνο, το οποίο παρακολουθεί πολύς κόσμος και αξιωματούχοι. Με βασιλικό διάταγμα του 1969 η πρώτη Κυριακή μετά την επέτειο θανάτου του Μελά, 13 Οκτωβρίου, έχει οριστεί ως «Ημέρα του Μακεδονικού Αγώνος», δημόσια εορτή για τη Μακεδονία και τη Θράκη. Την περίοδο του Μακεδονικού, στις αρχές της δεκαετίας του '90, μετά την ανεξαρτητοποίηση της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, σημειώθηκε αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τον Μελά και η ενενηκοστή επέτειος του θανάτου του κηρύχθηκε σχολική αργία. Ο Μελάς συχνά παρουσιάζεται, ως συνδεόμενος με τον αγώνα υπεράσπισης της ελληνικότητας της Μακεδονίας, μαζί με τον Μέγα Αλέξανδρο, όπως τους απεικόνισε και ο Νίκος Εγγονόπουλος στον πίνακα «Οι δύο Μακεδόνες». Πλήθος από ανδριάντες έχουν αναγερθεί σε πλατείες πόλεων, οδοί και πλατείες ανά την Ελλάδα φέρουν το όνομά του, ενώ πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης. Στη Θεσσαλονίκη, με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» οι δήμοι Σταυρούπολης, Πολίχνης και Ευκαρπίας ενώθηκαν το 2010 σε έναν δήμο, στα όρια του οποίου ανήκει το στρατόπεδο «Παύλου Μελά» (που έπαψε να λειτουργεί το 2006) και ο οποίος έχει την ονομασία Παύλος Μελάς. Γνωρίζοντας ευρεία απήχηση στην ελληνική κοινωνία, τον 21ο αιώνα η ανάδειξη της μορφής του Μελά ως ενσάρκωσης συντηρητικών αξιών και ηρωικού προτύπου εθνικής αυτοθυσίας έγινε σημείο σύγκλισης πτερύγων της δεξιάς. Ως ρήση του Μελά παρουσιάζεται από Έλληνες ακροδεξιούς μία δήλωση ενός βασιλόφρονα Γάλλου στρατηγού της εποχής της Γαλλικής Επανάστασης για ανυποχώρητη μάχη μέχρις εσχάτων, ενώ η Χρυσή Αυγή έχει εντάξει τον Μελά σε ένα πάνθεο αναγνωριζόμενων από το κράτος και την εθνική ιστοριογραφία ηρώων, προς τιμήν των οποίων οργανώνει περιστασιακά εκδηλώσεις μνήμης. Στα συλλαλητήρια εναντίον της συμφωνίας των Πρεσπών ακούστηκαν συνθήματα για τον Μελά, ενώ αναφορές στον Μελά έγιναν και στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση. Το σπίτι του Μελά στην Κηφισιά εγκαταλείφθηκε, αλλά το 2009 αναγνωρίστηκε ως μνημείο, δωρήθηκε στο Υπουργείο Άμυνας και το 2020 αποκαταστάθηκε.

Sources

• "Παύλος Μελάς. Ένας αιώνας μνήμης" [Pavlos Melas. A century of memory]. Επτά Ημέρες (in Greek). Athens: Kathimerini. 17 October 2004.
  • Gounaris, Vasilis K. "Το μοιραίο δεκαήμερο". In Επτά Ημέρες (2004), pp. 14–19.
  • Karambati, Persefoni G. "Ο Μελάς μέσα από την πένα του". In Επτά Ημέρες (2004), pp. 11–13.
  • Koliopoulos, Ioannis S. "Η «αναβίωση» του κλεφταρματολισμού". In Επτά Ημέρες (2004), pp. 20–22.
  • Liontis, Kostis. "Ερασιτέχνης φωτογράφος". In Επτά Ημέρες (2004), p. 10.
  • Theodosopoulou, M. "Απήχηση στη λογοτεχνία". In Επτά Ημέρες (2004), pp. 26–29.
• Akhund, Nadine (2014). "Stabilizing a Crisis and the Mürzsteg Agreement of 1903: International Efforts to Bring Peace to Macedonia". Hungarian Historical Review. 3 (3): 587–608.
• Andreou, Andreas P. (2002). Κώττας (1863-1905) (in Greek). Athens: Livanis.
• Brancoff, D.M. (1905). La Macédoine et sa population chrétienne [Macedonia and her Christian Population] (in French). Paris: Plon.
• Christianopoulos, Dinos (2004). Ο Παύλος Μελάς σε ποιήματα Μακεδόνων ποιητών. Εκατό χρόνια από το θάνατό του [Pavlos Melas in Poems of Macedonian Poets. Hundred Years After His Death] (in Greek). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle.
• Dakin, Douglas (1966). The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies.
• Dakin, Douglas (1985). Μακεδονικός Αγώνας [Macedonian Struggle] (in Greek). Athens: Ekdotiki Athinon.
• Danforth, Loring M. (2003). "Alexander the Great and the Macedonian Conflict". In Roisman, Joseph (ed.). Brill's Companion to Alexander the Great. Leiden: Brill. pp. 347–364.
• Dragoumis, Ion (2000). Petsivas, Giorgos (ed.). Τὰ Τετράδια τοῦ Ἴλιντεν [The Ilinden Notebooks] (in Greek). Athens: Petsivas.
• Ellinas, Antonis A. (2020). Organizing Against Democracy. The Local Organizational Development of Far Right Parties in Greece and Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
• Gianoulopoulos, Giannis (2003). Η ευγενής μας τύφλωσις: Εξωτερική πολιτική και "εθνικά θέματα" από την ήττα του 1897 έως τη μικρασιατική καταστροφή [Our Noble Blindness: Foreign Policy and "National Affairs" from the Defeat of 1897 to the Asia Minor Disaster] (in Greek) (Fourth ed.). Athens: Vivliorama.
• Gounaris, Vasilis K. (1990). "Βουλευτές και Καπετάνιοι: Πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μακεδονία" [Parliamentarians and Captains: Clientelistic Relationships in Post-War Macedonia]. Ελληνικά (in Greek). 41: 313–335.
• Gounaris, Basil G. (1995). "Social Cleavages and National "Awakening" in Ottoman Macedonia". East European Quarterly. 29 (4): 409–426.
• Gounaris, Basil C. (1997). "Social Gatherings and Macedonian Lobbying: Symbols of Irredentism and Living Legends in Early Twentieth-Century Athens". In Carabott, Philip (ed.). Greek Society in the Making, 1863–1913: Realities, Symbols and Visions. Aldershot: Ashgate. pp. 99–112.
• Gounaris, Vasilis K. (2002). Ο Μακεδονικός αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του, 1904-1908 [The Macedonian Struggle Through its Photographs, 1904-1908] (in Greek). Athens and Veroia.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
• Gounaris, Basil C. (2004b). "Social Dimensions of Anticommunism in Northern Greece, 1945-50". In Carabott, Philip; Thanasis D., Thanasis (eds.). The Greek Civil War: Essays on a Conflict of Exceptionalism and Silences. Aldershot: Ashgate. pp. 175–186.
• Gounaris, Basil C. (2005). "Preachers of God and Martyrs of the Nation. The Politics of Murder in Ottoman Macedonia in the Early Twentieth Century". Balkanologie. 9: 31–43. Archived from the original on 2017-12-30. Retrieved 2018-12-02.
• Gounaris, Basil C. (2007a). "National Claims, Conflicts and Developments in Macedonia, 1870-1912". In Koliopoulos, Ioannis (ed.). The History of Macedonia (PDF) (in Greek). Thessaloniki: Museum of the Macedonian Struggle. pp. 183–213. Archived from the original (PDF) on 2013-09-10. Retrieved 2020-03-16.
• Gounaris, Vasilis (2007b). Τα Βαλκάνια των Ελλήνων: από το Διαφωτισμό έως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο [The Balkans of the Greeks: From Enlightenment to World War I] (in Greek). Thessaloniki: Epikentro.
• Gounaris, Vasilis K. (2008). "Η Μακεδονία των Ελλήνων: Από το Διαφωτισμό έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο". In Giannis Stefanidis; Vlasis Vlasidis; Evangelos Kofos (eds.). Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις [Macedonian Identities through Time: Interdisciplinary Approaches] (in Greek). Athens: Patakis. pp. 185–210.
• Grigoratou, Andriani; Melpidou, Angeliki (2015). "Η μαχητική και αποφασιστική Ζωή Μελά (30/11/1898 - 21/12/1996)" (PDF). Ενημερωτικό Δελτίο. Greek Society of Clinical Chemistry and Clinical Biochemistry: 9–39. Archived from the original (PDF) on 2016-04-24. Retrieved 2020-03-18.
• Hellenic Army History Directorate (1979). Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα [The Macedonian Struggle and Events in Thrace] (in Greek). Athens.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
• Hellenic Army History Directorate (1993). Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897 [The Greco-Turkish War of 1897] (in Greek). Athens. OCLC 880458520.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
• Ios (26 November 2000). "Ο εμφύλιος των προτομών" [The civil war of the busts]. Eleftherotypia (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Ios (10 October 2004). "Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά; Πρώτο Μέρος" [Who killed Pavlos Melas? First Part]. Eleftherotypia (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Ios (10 October 2004). "Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά; Δεύτερο Μέρος" [Who killed Pavlos Melas? Second Part]. Eleftherotypia (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Ios (14 July 2013). "Και ο παντρεμένος είχε ψυχή. Ο άγνωστος έρωτας του Παύλου Μελά" [Even the married man had a soul. The unknown love affair of Pavlos Melas]. Efimerida ton Syntakton (in Greek).
• Ios (11 October 2013). "Από τη χρεωκοπία στον αυταρχισμό. Η γέννηση του «βαθέος κράτους»" [From bankruptcy to authoritarianism. The birth of the "deep state"]. Efimerida ton Syntakton (in Greek).
• Kaliakatsos, Michalis (2013). "Ion Dragoumis and 'Machiavelli': Armed struggle, Hellenization and propaganda in Macedonia and Thrace (1903-1908)". Journal of Modern Greek Studies. 31 (1): 53–84. doi:10.1353/mgs.2013.0008.
• Kaoudis, Efthymios (1992). Gounaris, Vasilis K. (ed.). Φθινόπωρο του 1904 στη Μακεδονία: Το ανέκδοτο ημερολόγιο του Μακεδονομάχου Ευθύμιου Καούδη [Fall of 1904 in Macedonia: The Unpublished Diary of the Macedonian Fighter Efthymios Kaoudis] (in Greek). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle.
• Karavangelis, Germanos (1993). Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη Μητροπολίτου Καστοριάς. Ο Μακεδονικός Αγών [Memoirs of Germanos Karavangelis, Metropolitan of Kastoria. The Macedonian Struggle] (in Greek). Thessaloniki: Barbounakis.
• Karavitis, Ioannis (2008). Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα [The Macedonian Struggle. Memoirs] (in Greek). Vol. I. Αθήνα: Petsivas. ISBN 9789609001007.
• Karakasidou, Anastasia N. (1997). Fields of Wheat, Hills of Blood: Passages to Nationhood in Greek Macedonia, 1870-1990. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press.
• Karakasidou, Anastasia (2004). "Affections of a Greek hero: Pavlos Melas and heroic representations in Greece". In Todorova, Maria (ed.). Balkan Identities: Nation and Memory. London: Hurst & Co. pp. 197–232.
• Karalis, Vrasidas (2012). A History of Greek Cinema. New York and London: Continuum.
• Karambati, Persefoni G. (2000). Μαχόμενα σύμβολα. Οι σφραγίδες των Μακεδονομάχων Αγωνιστών [Fighting Symbols. The Seals of the Macedonian Fighters] (in Greek). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle.
• Karambati, Persefoni G. (2005). "Εισαγωγή". In Persefoni G. Karambati (ed.). Αγώνας και διλήμματα. Η Μακεδονία του Παύλου Μελά μέσα από τα σημειωματάριά του [Struggle and Dilemmas. Pavlos Melas' Macedonia through his Notebooks] (in Greek). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle. pp. 14–47.
• Karambati, Persefoni; Koltouki, Pelagia G.; Mandatzis, Christos M.; Michailidis, Iakovos D.; Hotzidis, Angelos A., eds. (2009). Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1904): 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος [The Beginnings of the Macedonian Struggle (1903-1904): 100 Documents from the Archives of the Foreign Ministry of Greece] (in Greek). Introduction by Vasilis K. Gounaris (Second ed.). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle.
• Karambati, Persefoni G.; Nikoltsios, Vasileios, eds. (2014). Παύλος Μελάς. Ένας άνθρωπος της εποχής του. Από το αρχείο της Ναταλίας Ιωαννίδη [Pavlos Melas. A Man of his Time. From the Archives of Natalia Ioannidi] (in Greek). Thessaloniki: Museum for the Macedonian Struggle.
• Kleidis, Kostas (1984). Με τη λάμψη στα μάτια [With Shining Eyes] (in Greek). Athens: Iridanos.
• Koliopoulos, John S. (1987). Brigands with a Cause: Brigandage and Irredentism in Modern Greece, 1821-1912. Oxford: Clarendon Press.
• Koliopoulos, John S. (1997). "The War over the Identity and the Numbers of Greece's Slav-Macedonians". In Mackridge, Peter; Yannakakis, Eleni (eds.). Ourselves and Others: The development of a Greek Macedonian cultural identity since 1912. Oxford: Berg.
• Koliopoulos, John (1999a). "Brigandage and Insurgency in the Greek Domains of the Ottoman Empire, 1853-1908". In Dimitri Gondicas; Charles Issawi (eds.). Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the Nineteenth Century. Princeton, New Jersey: Darwin Press. pp. 143–160.
• Koliopoulos, John S. (1999b). Plundered Loyalties: Axis Occupation and Civil Strife in Greek West Macedonia, 1941-1949. London: Hurst & Co.
• Koliopoulos, John S.; Veremis, Thanos M. (2002). Greece: The Modern Sequel. From 1831 to the Present. London: Hurst & Co.
• Koliopoulos, John S.; Veremis, Thanos M. (2010). Modern Greece: A History since 1821. A New History of Modern Europe. Chichester: Wiley-Blackwell.
• Kostopoulos, Tasos (2006). "Ο εμφύλιος Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908): εκδοχές του κρατικού μονοπωλίου της συλλογικής μνήμης" [The Internecine Macedonian Struggle (1904-1908): Versions of the State Monopoly of Collective Memory]. Τα Ιστορικά (in Greek). 23 (45): 406–7.
• Kostopoulos, Tasos (2011). "La guerre civile macédonienne de 1903-1908 et ses représentations dans l'historiographie nationale grecque" [The Macedonian Civil War of 1903-1908 and its Representations in Greek National Historiography]. Cahiers Balkaniques. 38–39: 213–226.
• Kostopoulos, T. (14 October 2013). "Μια ανύπαρκτη απαγόρευση" [A Nonexistent Prohibition]. Efimerida ton Syntakton (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Kostopoulos, Tasos (2016). ""Land to the Tiller". On the Neglected Agrarian Component of the Macedonian Revolutionary Movement, 1893–1912". Turkish Historical Review. 7 (2): 134–166. doi:10.1163/18775462-00702002.
• Kostopoulos, Tasos (26 May 2018). "Το γνωστό-άγνωστο Ιλιντεν" [The known-unknown Ilinden]. Efimerida ton Syntakton (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Kostopoulos, Tasos (14 October 2018). "Ο αληθινός Παύλος Μελάς" [The real Pavlos Melas]. Efimerida ton Syntakton (in Greek). Archived from the original on 2018-10-14. Retrieved 24 March 2024.
• Kostopoulos, Tasos (17 November 2019). "Ποιος λογόκρινε τον «Παύλο Μελά»;" [Who censored "Pavlos Melas"?]. Efimerida ton Syntakton (in Greek). Retrieved 24 March 2024.
• Koulouri, Christina (2022). Historical Memory in Greece, 1821–1930: Performing the Past in the Present. New York and London: Routledge.
• Lithoxoou, Dimitris (2006). Ελληνικός αντιμακεδονικός αγώνας: από το Ίλιντεν στη Ζαγκορίτσανη, 1903-1905 [Greek Anti-Macedonian Struggle: From Ilinden to Zagoritsani, 1903-1905] (in Greek) (Second ed.). Thessaloniki: Batavia.
• Lithoxoou, Dimitris (January 1995). "3. Οι δέκα κρητικοί μισθοφόροι του Καραβαγγέλη" [3. The Ten Cretan Mercenaries of Karavangelis]. 3opa (in Greek) (6). Archived from the original on 2015-10-16. Retrieved 10 November 2019.
• Lithoxoou, Dimitris (May 1996). "Ο Παύλος Μελάς" [Pavlos Melas]. 3opa (in Greek). Archived from the original on 19 October 2014.
• Livanios, Dimitris (1999). "'Conquering the souls': nationalism and Greek guerrilla warfare in Ottoman Macedonia, 1904-1908". Byzantine and Modern Greek Studies. 23: 195–221. doi:10.1179/byz.1999.23.1.195.
• Livanios, Dimitris (2008). The Macedonian Question. Britain and the Southern Balkans 1939–1949. Oxford: Oxford University Press.
• Maroniti, Niki (2003). "Η εποχή του Γεωργίου Α΄: Πολιτική ανανένωση και αλυτρωτισμός". In Vasilis Panagiotopoulos (ed.). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 [History of Modern Hellenism 1770-2000] (in Greek). Vol. 5. Athens: Ellinika Grammata. pp. 9–36.
• Mela, Natalia P. (1992). Παύλος Μελάς [Pavlos Melas] (in Greek). Athens and Ioannina: Dodoni.
• Michailidis, Iakovos D. (February 2011). "Μακεδονικό: η περιπέτεια ενός ονόματος από το 1850 έως σήμερα" [The Macedonian Question: Vicissitudes of a Name from 1850 to Today]. Ε-Ιστορικά (in Greek). Eleftherotypia. pp. 9–54. {{cite magazine}}: |chapter= ignored (help)
• Modis, Georgios (2007). Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη μακεδονική ιστορία [The Macedonian Struggle and Modern Macedonian History] (in Greek) (Second ed.). Thessaloniki: Society for Macedonian Studies.
• Nestor, Stelios (1962). "Greek Macedonia and the Convention of Neuilly (1919)". Balkan Studies. 3 (1): 169–184. Archived from the original on 2018-03-13. Retrieved 2020-03-18.
• Pikros, Ioannis (1977). "Προς τον πόλεμο του 1897 - Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897". In Christopoulos, Georgios A. & Bastias, Ioannis K. (eds.). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΔ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1881 έως το 1913 [History of the Greek Nation, Volume XIV: Modern Hellenism from 1881 to 1913] (in Greek). Athens: Ekdotiki Athinon. pp. 88–160. ISBN 978-960-213-110-7.
• Psarras, Dimitris (2018). Ο Αρχηγός: Το αίνιγμα του Ν. Μιχαλολιάκου [The Leader: The Enigma of N. Michaloliakos] (in Greek). Athens: Polis. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)
• Psyllaki, Stella (2013). Οθωμανικοί στάβλοι ιππικού στο στρατόπεδο Παύλου Μελά [Ottoman Cavalry Stables in the Pavlos Melas Military Camp] (PDF) (Master's thesis) (in Greek). Aristotle University of Thessaloniki.
• Stathatos, John (2016). "The Tree-way Mirror: Photography as Record, Mirror and Model of Greek National Identity". In Philip Carabott; Yannis Hamilakis; Eleni Papargyriou (eds.). Camera Graeca: Photographs, Narratives, Materialities. Λονδίνο: Routledge.
• Theodoridis, Grigoris (2006). "Ο κινηματογράφος ως "ιστοριογραφία για την αντιμετώπιση των εχθρών του Εθνους": οι ταινίες για τη "σλαβοκομμουνιστική επιβουλή" κατά την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974)". In Tomai, Foteini (ed.). Αναπαραστάσεις του πολέμου. Η μαρτυρία της κινηματογραφικής εικόνας [Representations of War. The Testimony of Cinematic Images] (in Greek). Athens: Papazisis. pp. 191–231.
• Traykova, Vessela (2003). "Contribution to the History of Bulgarian-Greek Relations in Macedonia (1904)". Bulgarian Historical Review. XXXI (1–2): 99–124.
• Tsironis, Theodosis (2014). "Οι Μακεδονομάχοι ως εθνικοί ήρωες: η θεσμική τους αναγνώριση (1914-2013)". In Gounaris, Vasilis K. (ed.). Ήρωες των Ελλήνων. Οι καπετάνιοι, τα παλικάρια και η αναγνώριση των εθνικών αγώνων 19ος - 20ός αιώνας [Heroes of the Greeks. Captains, Fighters and the Recognition of their National Struggles 19th - 20th century] (in Greek). Athens: Hellenic Parliament Foundation for Parliamentarianism and Democracy. pp. 109–179.
• Tziampiris, Aristotle (2000). Greece, European Political Cooperation and the Macedonian Question. Aldershot: Ashgate.
• Valden, Sotiris (2009). Παράταιροι Εταίροι: Ελληνική δικτατορία, κομμουνιστικά καθεστώτα και Βαλκάνια 1967-1974 [Incongruous Partners: Greek Dictatorship, Communist Regimes and the Balkans 1967-1974] (in Greek). Athens: Polis.
• Vassiliadou, Dimitra (2019). "Masculinity on Stage: Dueling in the Greek Capital, 1870–1918". Aspasia: The International Yearbook of Central, Eastern, and Southeastern European Women's and Gender History. 13 (1): 12–30. doi:10.3167/asp.2019.130104.
• Vasilopoulou, Sofia; Halikiopoulou, Daphne (2015). The Golden Dawn’s ‘Nationalist Solution’: Explaining the Rise of the Far Right in Greece. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
• Vergopoulos, Konstantinos (1977). "Η τελευταία κυβέρνηση Τρικούπη και η πτώχευση". In Christopoulos, Georgios A. & Bastias, Ioannis K. (eds.). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΔ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1881 έως το 1913 [History of the Greek Nation, Volume XIV: Modern Hellenism from 1881 to 1913] (in Greek). Athens: Ekdotiki Athinon. pp. 35–37. ISBN 978-960-213-110-7.