Talk:Ashbel A. Dean

[Untitled]

Halkaan waxaan idinku soo gudbinyaa Silsiladda Taariikhda Biimaal oo aan ka soo xushay buug aan ku arkay mid ka mid ah Librar-yada ku yaal wadanka Ingiriiska.

Qoraaga buugan waxaa la yiraahdaa Farah M Mohamed,

buugan waxaa la yiraahda Timelines of Somali History of (1400-2000) qoraagu inta badan wuxuu kasoo xigtay qoraalka buugan kale oo la yiraahdo: Ref the Shaping of Somali Society: Reconstructing the History of Pastoral People 1600-1900..Lee V.Cassanelli University of Pennsylvania Press Philadelphia, 1982.

Sidaan ayeyna ku bilaabaneysaa.

1876dii taariikhdu markey aheyd ciidamo Biimaal ah ayaa waxey si gaadmo ah ku dileen Barasaabkii (Gudoomiye) "Saalim Bin Yacquub" ee Suldaanka Zanzibaar ugu masuul ahaa magaalada Marka iyo 40 askari uu watay Barasaabka iyo ciidankiisa waxaa lagu dilay jidka u dhaxeeya Xamar iyo magaalada Marka.

Magaalada Marka oo caan ku aheyd Baayacmushtarka, waxaa sidoo kale mararka qaar dhibaato ka dhax dhici jirtay Carabtii daganeyd magaalada Marka iyo Biimaal.

Biimaalku waxey si gaar ah ugu soo horjeedeen in uu Talyaaniga ku fido dhulkooda, lkn Carabtu waxey ahaayeen dad Baayacmushtar ah mar walbo waxey dantooda ku jirtay in ay shisheeyaha xiriir fiican la yeeshaan.

Biimaalkuna waxey heshiiskaas Carabta iyo "Ajnabiga" u arkayeen mid dantooda iyo noloshooda khatar ku ah.

Xeelada Biimaal isticmaali jireen waxaa kamid aha in Raashiinka ka joojiyaan xeebaha Banaadir gaar ahaan magaalada Marka.

1890(Bilowgii) Suldaankii cusbaa ee Zanzibaar Suldaan Khaliifa ayaa waxa uu dhulkii Banaadir ku wareejiyay Talyaaniga, isagoo aan Somaalida waxba kala tashan Soomaaliduna maarkii arintaan ogaadeen aad ayey ugu xumaadeen.

1890 markii Talyaaniga uu ka soo degay xeebaha Banaadir Markiiba hogaamiyaashii Biimaal waxey bilaabeen in ay shirar deg-deg ah ku kulmaan si ay ugu tabaabusheystaan waxa uu damac sanyahay talyaaniga.

Markii Talyaanigu ogaaday in uu Biimaal yahay Qbiilka kaliya mucaarad nimadiisu mideysantahay, markiiba Talyaaniga wuxuu isku dayay sidii uu u kala qeybin lahaa Biimaal, hasa ahaatee wey usuurto geli weyday, mudadii u dhaxeysay 1890 ilaa 1908, midnimadii Biimaal ismey bedelin, weyna ku adkaatay Talyaaniga sidii magaalada Marka uu gacanta uu ugu dhigi lahaa, balse markii lasoo gaaray aakhirkii 1908dii, qaar ka mid ah hogaamiyaashii Biimaal waxaa u cadaatay in ay adagtahay dagaalka Talyaaniga ay kula jiraan sii wadaan, waxeyna qaar ka mid ah isku raaceen in Talyaaniga heshiis la galaan lana shaqeeyaan. 10 Oct 1993 Filonardi iyo sxbadii oo Markab ay wateen ka raacay magaalada Marka (kadib markii odayaashii heshiis la saxiixdeen) ayaa waxaa weerar ku qaaday Biimaal, ka dibna waxaa laga dhaawacay hal nin.

Talyaaniga oo arintaas aad ugu xanaaqasan waxey magaalada Marka u duqeeyeen si aan naxariis laheyn, waxeyna maxaabiis ahaan u kaxeysteen ilaa 15 odey oo magac weyn lahaa.

Ficilkaas xooga leh ee Marka Talyaanigu u isticmaalay wuxuu Talyaanigu usuurto geliyay in meelo badan oo ay ka mid ahaayen Eritrea,Cadan,Zanzibaar iyo Muqdisho laga aqoonsado awoodiisa lagana baqo.

Nov. 1893 sidoo kale waxaa socday dagaal u dhaxeeyay beesha Wacdaan iyo Talyaaniga, markii dagaalka Wacdaan iyo Talyaaniga dhacay, Biimaal waxey Xireen suuqii Marka si ay taageero ugu muujiyaan beesha Wacdaan isla markaasna ay u gooyaan isgaarsiinta Muqdisho iyo Marka. kadibna Biimaalkii waqooyiga Marka deganaa waxey xiriir fiican la yeesheen hogaamiyaasha Wacdaanka.

Arintaas waxey Talyaaniga ku qasabtay inuu qabsado magaalo xeebeedka Jasiira ee ku taala waqooyiga magaalada Marka,

Isla mudadaas waxaa la dilay maamulhii Talyaaniga ee magaalada Marka Mr Giacomo Trevis oo uu dilay nin dhalin yaro ah oo udhashay beesha Biimaal, lana oran jiray Cumar Xasan Yusuf, sida la sheegay Cumar wuxuu kasoo baxay Masjid la oran jiray Shekh Cusmaan, kadibna wuxuu arkay Giacomo oo xeebta Marka lugeynaya halkaas ayuu tooreey(middi) la dhacay.

Talyaaniga markii in muddo ah uu baaray sawabta loo dilay Giacomo iyo cidii ka dambeysay, wuxuu aad uu ugu shakiyay dhoowr reer aw Ashraaf ahaa Culumana u badnaa in ay arintaas ku lug lahaayeen, kadibna wuu xir-xiray.

Nimankaas la xiray waxaa ka mid ahaa qaadi magac weyn lahaa oo la oranjiray Shariif Cusmaan.

Ragaas Culumad ah oo markii dambe oo loo gudbiyay xaruntii Talyaanigu ku lahaa Xamar, markii dambe waa la waaayay halkii ay ku dambeeyeen (Geeri iyo Nololba), nimankaas oo laga ogaa afduubkoda xeebaha Banaadir oo dhan waxaa la sheegay Markii dambe in Zanzibaar loogu Maahmaahi jiray (qofkii xabsiga Banaadir gala meeydkiisa un baa kasoo baxa) taas oo ay ola jeedeen Culumada Ashraafta ah oo la waayay halka ay ku dambeeyeen.

Kadibna maamulihii cusbaa oo Giacomo lagu bedelay wuxuu isku dayay in uu odayaasha Biimaal kala qeybiyo wuxuuna mushaar laaluush ah uu qoray (120 Thalers sanadkii), odey magac weyn lahaa oo la oran jiray Xaaji Cali Ciise, hase ahaatee ninkaas kuma guuleysan arintaas waayo Xaaji Cali Ciise waa ka diiday laaluushkaas. April (Bilowgii) 1904 Hogaamiyaashii Biimaal shir ay isugu yimaadeen ayey ku go,aamiyeen in magaalada Marka ka xiraan dhinaca Berriga, taas oo ay ugu talo galeen in magaalada wax Raashiin ah ama Xoolo ah ay ugelin.

Arintaas waxey ku beegantay xilli Baddu ay kac santahay ee dabeylaha "Maansoonka" loo yaqaan ay dhacaan, dabeylahaas oo joojiya Maraakiibta iyo Doomaha ku soo xirta Xeebaha.

Waxaana magaalada ku wareegsanaa niman hubeysan oo Biimaal ah, kuwaas oo is hortaagay cidii isku dayda in ay cunto keento magaalada.

Dagaalka Biimaal waxa uu ka koobnaa Aafar soohdimood (territories) Jasiira ilaa Sh/hoose iyo J/hoose.

Xukunka waxaa ka masuul ahaa niman Culumo ahaa oo loo yaqiinay "macallimiin" iyo Ragga xaga dagaalka iyo ciidamada qaabilsanaa oo loo yaqaanay "Malaakhis" iyo abaanduulayaal.

Markii arrini timaado dhamaan Hogaamiyaasha Biimaal waxey isugu imaan jireen "shir" oo ay ku go,aamin jireen waxii laga yeeli lahaa xaalada markaas taagan.

Dhaqan ahaan Biimaal wuxuu lahaa Ugaas beesha oo dhan ka dhaxeeya oo hadii wax dhacaan xaliya una duceeya shirkana u gudoomiya.

Macallimiinta ayaa ahaa ragga sida weyn ugu soo horjeeday Talyaaniga diidanaana in heshiis lala galo, waayo waxey Macallimiintu aaminsanaayeen in aney suurta gal aheyn in Soomaalida iyo Talyaanigu isla noolaan karaan.

Maamulihii (Commissioner) ee Talyaaniga isagoo waqtigaas ka hadlaya Biimaal waxuu yiri "kuwa wadaadada isku sheegaya waa kuwa ugu xun waxey si qalad ah u tujumeen Diintii Maxamed, waxeyna dadka baraan naceyb, umaleyn maayo in wadaadada u suurto gal tahay in ay kiciyaan Qabiilka Biimaal oo dhan waxaase laga yaabaa in diinta khaladka ah ee ay dadka baraan ay keeni karto dhowr seef labood ah oo ku kici kara falal xun xun sida dilkii Giacomo Trevis iyo Talmone ee Marka".

Waqtigaas ciidamada Talyaaniga ee xeebaha Banaadir joogay tiradooda waxey gaarayeen ilaa 1,200 oo askari.

June (Bilowgii) 1904 Rag odayaal ah oo ka tirsan Biimaal ayaa shir isugu yimid Tuulada Cigale ee ku taalla deleedka Marka, halkaas oo ay dood dheeri ku dhex martay labadii "Macallin" ee ugu magaca weynaa.

Wuxuu midkood ku taliyay in magaalada Marka dagaal deg deg ah lagu qaado oo Talyaaniga iyo wixii taageersan magaalada xoog looga saaro, kii kalana waxa uu ku taliyay in aaan la deg degin ee la sugo inta hogaamiyaasha Biimaal oo dhan lagala tashanaayo.

Arintii waxey ku dambeysay in beelaha iyo Hogaamiyaasha Biimaal lagala Tashado inta aan wax dagaal ah la qaadin.

June1904 dadkii magaalada Marka ku noolaa waxey wajaheen Macluul aad uxun dadkii intiisa badan waa ay ka qaxeen magaalada, waxaana ku haray dad yar.

Maamulkii Talyaaniga ee Muqdisho ayaa 3 jeer isku dayey in uu magaalada Marka mucaawino geeyo, hase ahaatee 3-dii jeerba waxaa jidka u galay Dagaalyahano Biimaal ah oo weerar ku qaaday ciidamadii Talyaaniga waxyeelana ugeystay.

Dagaaladaas Biimaal waxaa looga dilay 45 nin uu kamid ahaa Gabayaa caan ahaa oo la oranjiray Jibriil macalim barrow.

Biimaalkii Beeraleyda ahaa waxa uu dhaqaalahoodu aad ugu xirnaa xeebaha Banaadir gaar ahaan magaalada Marka, cunaqabateyntii markaana waxey dhibaato weyn oo dhaqaalo ah u geysatay Biimaalkii beeraleyda ahaa.

Hadaba markii ay maqleen dagaaladaas dhacay Biimaalkii beeraleyda ahaa waxey ku kulmeen shir waxeyna soo jeediyeen in ay Talyaaniga la heshiiyaan.

Hase ahaatee markii ay ka doodeen in muddo ah ayaa waxey isku raaceen in wada hadalka Talyaaniga dib loo dhigo, iyaga oo qaderinaya tacsida iyo duugista ragga Biimalka ah ee dagaaladaas ku shahiiday..

Midnimadii ugu horeysay ee Biimaal kaga soo horjeestay Talyaaniga waxey aheyd 1904.

Dagaalkii iyo difaacii Marka wuxuu ahaa kii ugu dheeraa marka loo eego dhamaan xeebaha Banaadir, sida uu qoray Lee V. Cassanelli, Biimaal waxey ahaayeen ciidan ahaan iyo siyaasad ahaanba qabiilka kaliya ee koonfurta Soomaaliya ee cadowgooda meel ugu soo wada jeesta. 1904 (deyrtii) waxaa da'ay Roobab aad u waaweyn, kuwaas oo beeraleydii Biimaal ku dhiiri geliyay in mirihii beeraha kasoo go'ay ay u iibgeeyaan magaalada Marka.

waxaa kaloo la sheegay in lixdii bilood ee sanadkii 1905tii ugu horeysay in odoyaal biimaal ah u tageen maamulihii Talyaaniga ee magaalada Marka, una sheegeen in maamulka Talyaaniga aysan kasoo horjeedin, waxaa kaloo caddaatay in Biimaalkii deganaa waqooyiga Magaalada Marka ee dagaalka caanka ku ahaa ay go'aansadeen in aaney dagaal ku qaadin magaalada Jasiira oo horay Talyaanigu u qabsaday waayo waxey ka baqeen in Talyaanigu ka aarsado kana sumeeyo ceelasha biyaha oo ay xoolaha ugu cabi jireen.

Halkaasna waxaa ka bilaawatay xurguftii iyo is aamin la'aantii ugu horeysay ee beelaha Biimaal kala dhex gashay, waana markii Gabayaa caan ahaa lahaa:

Reer jannow waa jidgaleen = People of heaven, have found their way.

Reer jaxiimow iska jooga = People of hell, stay where you are.

Sep. 1904 waxaa yaraaday dabeylihii maansoonka Biimaal-na waxa ay khafiifiyeen cuna qabateyntii magaalada Marka ay ku soo rogeen, hase ahaatee wax yar kadib waxaa Cigale iyo agagaarka Markaba qabsaday Talyaaniga wuxuuna Cigale ka dhistay Sariibad.

Kadib markii Cigale Talyaanigu qabsaday, hogaamiyaashii Biimaal waxey isugu Tageen deegaanka Mooyaale (Galbeedka Laanta Buuro) si ay ugu wada tashan lahaayen xaalada cusub ee ku soo korortay.

Intii aan Cigale laqabsan Biimaal waxey ku kalsoonaayeen awoodooda ciidan iyo dhaqaalaba, hase ahaatee dagaalkaas wuxuu tusay Hubka uu Talyaanigu isticmaalayo in aaney u babac dhigi karin, ilaa ay helaan hub u dhigma sidaa darteed hogaamiyaashii Biimaal waxey shirkii Mooyaale ku go'aamiyeen in 500 oo nin oo isugu jira Dagaalyahano iyo Culimo udiraan Sayid Maxamed Cabdulle Xasan si ay ugu soo helaan hub, arinta hub weydiisiga ma'aheyn mid sahal ku ah nimankii Biimaal oo hankooda iyo awoodooda aad u sareysay.

Ragii aaday Sayidka waxaa ka mid ahaa oo hogaaminayay Malaaq Cabdi Juray, Shekh Jamal, Maxamed Mursal iyo Bilow Ageede.

Waxaana la sheegay in ciidankaas Sayidku soo siiyay ilaa 300 oo qori.

Waxaa kaloo lasheegay in Daraawiishta Banaadir (Koonfurta) gaar ahaan Biimaal ay Sayidka iyo Daraawiishta ugeyn jireen Hadiyado ay ka mid ahaayeen dharka loo yiqiinay Alindiga. 1904tii Biimaal iyo Talyaaniga waxaa dhax maray dagaal, dagaalkaas oo Biimaal kaga soo horjeeday in Talyaanigu ugudbo xeebaha ka baxasan Gobalka shabeelada hoose oo ay Biimaalku ka talin jireen.

Talyaanigu wuxuu ku andacooday, in uusan dooneyn inuu xukumo Biimaal dhulka Biimaal-na uusan dan ka laheyn, ee uu doonaayo meelaha degaankiisa ka baxsan.

Dagaalka Biimaal iyo Talyaanigu wuxuu sii socday qiyaastii sideed (8) sanadood kale (1904 -1912) Saldanadii biimaal waxey aheyd saldanadii ugu awooda badneyd dhulkii loo yaqiin Italian Somaliland.

Jan.1905 Dagaal ay hogaaminayeen niman ka tirsan Macallimiinta iyo Culimo Biimaal ahaa ayaa dagaal ku qaaday xiro ciidamada Talyaanigu daganaayeen oo ku taallay tuulada Cigale.

Dagaalkaas waxaa lug looga dhaawacay Xaaji Cabdi Abiikar Gaafle oo kamid ahaa ragii xukunka Talyaaniga sida weyn ugu soo horjeeday .

Intii aanuTalyaanigu imaan dhulka Soomaaliya Xaaji Gaafle wuxuu caan ku ahaa faafinta iyo barista diinta islaamka.

Kadib markii Biimaal looga guuleystay dagaalkii Marka Xaaji Cabdi Abiikar Gaafle wey ku adkaatay in uu ku hoos noolaado gumeysiga Talyaaniga wuxuuna ku biiray Daraawiishtii woqooyiga wuxuuna ka qeyb qaatay dagaaladii Daraawiishtu ay kaga soo horjeedeen Ingiriiska, Xaaji Cabdi Abiikar Gaafle isagoo waayeel ah oo 70 jir ah oo indhaha la, (wax yar un arka), ayuu ku soo laabtay Gobalka shabeelada hoose si uu ugu dhinto deegaankiisa, kadibna wuxuu ku geeriyooday degaanka Laanta Buuro ee Gobolka shabeelada hoose laguna aasay.

1905tii ka dib markii Talyaanigu Biimaal kaga guuleystay dagaalkii ugu dambeeyay, xukunkiisa wauxuu si fiican uga dhaqan galay magaalooyinka Marka, Muqdisho iyo Luuq.

Feb 1907 labo kun (2,000) oo dagaal yahano Biimaal ah ayaa waxey dagaal ku qaadeen Saldhig weyn oo ku yaalay degaanka Turunley (Dhanaane) oo dhanka waqooyiga ka xigta magaalada Marka, dagaalkaas waxaa ku hoobtay Biimaal oo looga dilay ilaa 200 oo ruux, ragaas meesha ku shaheeday waxaa ka mid ahaa 10 wiil oo walaalo ah.

Ddagaaladii hore u dhex meri jiray Biimaal iyo Talyaaniga waxey ahaan jireen aarsi ku saabsan falal gumeystuhu Soomaalida kula kacay, lkn dagaalkii Dhanaane wuxuu keenay naceeb guud waxeyna aheyd markii ugu horeysay uu Biimaal isticmaalay hub, taas oo Talyaaniga Mucjiso ku noqotay maadaama aanu Biimaal ku ogeyn wax hub ah, isla waqtigaa xeebaha Banaadir waxaa ku sugnaa 2,100 oo ciidamo Talyaani ah.

ka dib waxaa wanaagsanaaday xiriirka Biimaal iyo daraawiishta waxaana la sheegay in 10-15 oo dagal yahan ay ka tageen xeebaha Banaadir waxaana ka mid ahaa ragaas ninkii tobanka wiil looga dilay dagaalkii Dhanaane iyo Abuukar Aashir (saacmawaayo) oo ahaa wiilkii uu dhalay Skekh Aashir Maadow oo ahaa hogaamiyihii degaanka Mareerey ee galbeedka Afgooye. Febr 1908 dagaalyahano Biimaal ahaa oo aad u hubeysan iyo ciidamo Talyaani ah oo ay tiradoodu gaareysay ilaa 1,500 ayaa waxa uu dagaal ku dhexmaray Tuulada Fiinlow oo 15km u jirta Magaalada Marka

dagaalkaas oo loo yaqaanay (Sabti iyo Axad) inta uu san dagaalka bilaawan ayaa qaar kamid ah dhalinyarada Biimaal Shirib gaaban isku tuur-tuureen waxa uu ahaa sida tan " Fiinlow hadii lasoo fadhiistay fallaar yaa finiinihaayo, midka kalaa u jawaabay oo yiri Ar Fiinlow fadhigeyga waaye fool kufaar miyaan ka fiigayaa".

Sidaa ayuuna dagaalka ku biloowday waxaana dagaalkaa ku guuleystay Biimaal waxeyna halkaa ku dileen Taliyihii cidanka Talyaaniga watay iyo ciidamo farabada oo Talyaani ahaa.

July 1908 Talyaanigu wuxuu weerar ku qaaday Dhanaane oo aheyd xaruntii Biimaal-ka waana uu qabsaday.

Isla sanadkaasna Talyaaniga wuxuu qabsaday Degmada Afgoye waxeyna heshiis la galeen suldaankii Geledi, heshiiskaas kadib Talyaaniga waxa uu abuuray ciidan Geledi ah oo loo yaqiinay "Geledi band" kuwaa oo loogu talagalay in ay garab siiyaan Ciidamadii ka koobnaa Talyaaniga, Carab, Eriteriyaan, wixii markaa ka dambeeyay dhulkii Biimaal waxaa gacanta ku dhigay Talyaaniga iyo xulafadiisa Raggii Biimaal-ka ahaa ee dagaalka waday waxey u baxsadeen badankood Daraawiishtii Woqooyiga,hase ahaatee Tommas Carteli oo ahaa Barasaabkii Koonfurta Soomaaliya 1909-10 wuxuu sheegay in wixii ka horeeyay 1909kii aanay Talyaanigu awood u laheyn in ay Magaalooyinka dhaca dhinaca xeebaha bariga u gudbaan, iyagoo aan ciidan hubeysan wadan oo difaaci kara, sidoo kale maalinkii dhulkii Biimaal uu Talyaanigu qabsaday waxaa dhacay falal aargoosi ah uu ku kacay Talyaaniga dad badan oo lawaayay halkii ay ku dambeeyeen sidoo kale Maamulka magaalada wuxuu udhiibay dad aan u dhalan deegaanka si awood loogu maamulo Biimaal, intaas kadib 1960kii markii xurnimada la qaatay Biimaal waxey is lahaayeen mar hadii uu Talyaaniga meeshi ka baxay Dowlad caadil ah ayaa dhalan doonta lkn Talyaaniga siyaasad ahaan wadanka kor ayuu ka maamulayay waxaa jirtay in la yiri Soomaali ciidan haloo sameeyo lkn nasiib darro ciidankaa waxaa laga reebay wixii Biimaal ahaa waxa uuna ka hor istaagay siyaasada Soomaaliya dhinac walbo dhanka wax barashada iyo dhaqaalahaba, markii la yiri ragii wadanka usoo halgamay magacyadooda hala xuso hana lagu daro Manhajka Soomaaliya iyadana waa uu ka hor istaagay, waxaana ka dambeeyay Talyaaniga iyo daba dhilifyadii dalka soo xukumayay.

waxaa xusid mudan qaar ka mid ah Ragii mujaahidiinta ahaa magacyadooda:

Xaaji Cabdi Abiikar Gaafle

Mucalim Ibarahim Qaasim Yare Fiqi Maxamed Cumar Abroone (Macalin Kabtoolli)

Jibriil Macalin Barrow

Shekh Aashir Maadow.